Αλεξάνδρεια

22 Νοέ, 2003

Eξεγερμένοι Κόσμοι

Εισαγωγή στην ελληνική έκδοση

Τα είκοσι τελευταία χρόνια, κι ενώ το μεγάλο επαναστατικό κοινωνικό σχέδιο του 20ού αιώνα γνωρίζει την πιο βαθιά του κρίση, υπάρχουν και δρουν, σε περισσότερες από 100 χώρες, περίπου 500 οργανώσεις και κινήματα ένο­πλης πολιτικής βίας, δίπλα σε άλλες τόσες ένοπλες οργανώσεις που συνεχί­ζουν να υπάρχουν αλλά, για κάποια διαστήματα, σιωπούν. Αυτή είναι η «άλ­λη όψη του πλανήτη», μια όψη που δεν γίνεται αντιληπτή απ’ τον σημερινό, πολιτικά φρόνιμο, αν και κορεσμένο από κάθε λογής πληροφορίες, πολίτη…
Εξεγερμένοι κόσμοι, λοιπόν, κι όχι επαναστατημένοι κόσμοι ή αντάρτικοι κό­σμοι: οι καταστάσεις αυτές έχουν τα ιδιαίτερα νοήματα τους. Εξεγερμένοι κό­σμοι κι όχι εξεγερμένος κόσμος ή κόσμος των εξεγερμένων ή της εξέγερσης: και οι λέξεις εδώ φαίνεται πως έχουν τις διαφορετικές σημασίες τους.

Το έργο αυτό δεν ενδιαφέρεται για την εξέγερση ως καθορισμένη μορφή και στιγμή της κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας, αλλά για τις συγκε­κριμένες γενικές και ειδικές καταστάσεις της εξέγερσης, αυτές που τη διατη­ρούν, μέσα στην ιστορία, ίδια αλλά και την καθιστούν, κάθε φορά, εξαιρετικά διακριτή. Για το λόγο αυτό, η επιλογή στον τίτλο των λέξεων Εξεγερμένοι κό­σμοι γίνεται για να σημανθούν, όχι τόσο οι γενικές, αλλά οι ιδιαίτερες κοινω­νικοοικονομικές και, προπαντός, πολιτικές, ιδεολογικές και πολιτισμικές συν­θήκες που, σπαρμένες στους πιο διαφορετικούς τόπους του πλανήτη, γεν­νούν και διαμορφώνουν τις αυθεντικές καταστάσεις της ανθρώπινης εξέγερ­σης. Γίνεται ακόμη για ν’ αναδειχτεί η σημασία όχι μόνο της αντικειμενικής αλλά και της υποκειμενικής, όχι μόνο της εξωτερικής αλλά και της εσωτερι­κής, όχι μόνο της έλλογης αλλά και της βιωματικής κατανόησης της «πέρα α­πό την έννομη τάξη και όρια» πραγματικότητας.

Καταστάσεις και λέξεις, τα εργαλεία της περιγραφής, της εννόησης και της ερμηνείας των εξεγερμένων κόσμων. «Καταστάσεις» και «Λέξεις», οι τί­τλοι παλιών βιβλίων ενός ανθρώπου που υπερασπίστηκε όσο πολύ λίγοι σύγχρονοί του διανοητές την ιδέα και την πράξη της εξέγερσης. Δεν μνημονεύ­εται εδώ ο Ζ.Π. Σαρτρ τυχαία’ το γράψιμο της παρούσας εισαγωγής γίνεται κάτω απ’ το βάρος της μοναδικής και απλησίαστης εισαγωγής του στους Κο­λασμένους της γης^[1] του Φ. Φανόν.

«Πρωταγωνιστές»: μια λέξη που παραπέμπει σε ρόλους και ιεραρχίες. Δεν πρόκειται όμως γι’ αυτό. Πρόκειται για το πολιτικό υποκείμενο των εξεγέρσε­ων, στη σχετική του αυτοτέλεια, ένα πολιτικό υποκείμενο που συμπυκνώνει ι­δέες και προσωποποιεί όσα φανερά και μυστικά νοήματα δημιουργεί η κοι­νωνική ύπαρξη και ο κοινωνικός ανταγωνισμός.

«Πρωταγωνιστές»: το πολιτικό υποκείμενο που εσωτερικεύει, διατυπώνει και πραγματοποιεί -εν ονόματι συνήθως κοινωνικών τάξεων ή ομάδων, του λαού η των μαζών, της πίστης ή της ιδέας- υλικά και ηθικά αιτήματα και σκο­πούς. Πρωταγωνιστές είναι η μερικότητα, και όχι η ατομικότητα, ομάδα προ­σώπων ενίοτε εξαιρετικά ολιγάριθμη, που διαμεσολαβεί πολιτικά μια, περισ­σότερο ή λιγότερο πραγματική, κοινωνική, εθνική, φυλετική, ιδεολογική ή άλ­λη καθολικότητα. Παραφράζοντας γνωστή ρήση, πρωταγωνιστές του κοινω­νικού ανταγωνισμού, της κοινωνικής σύγκρουσης και εξέγερσης είναι μια με­ρικότητα καθ’ εαυτή και δι’ εαυτήν.

Οι Εξεγερμένοι Κόσμοι είναι έργο που, όπως δηλώνει, ενδιαφέρεται, πα­ρατηρεί και αναλύει τους πρωταγωνιστές και τις συγκρούσεις που προσλαμ­βάνουν βίαιες πολιτικές μορφές. Αν και διαχωρίζει τις βίαιες πολιτικές συ­γκρούσεις ως προς τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους -μελετώντας τες άλλο­τε ως εσωτερικούς πολέμους, δηλαδή μεγάλης έκτασης και έντασης εσωτε­ρικές συγκρούσεις^[2], άλλοτε ως αντάρτικα πόλης ή υπαίθρου, δηλαδή υψη­λής έντασης αλλά περιορισμένης έκτασης συγκρούσεις, κι άλλοτε ως ένοπλη προπαγάνδα-, διακρίνει τον κοινό παρονομαστή τους που είναι η εξέγερση.

Η εξέγερση συνεπώς εξετάζεται όχι μόνο, ή όχι κυρίως, ως προς την έκταση, την ένταση, το σκοπό και τα αποτελέσματα της, αλλά ως κατάσταση απελευ­θερωτική, ως αναζήτηση ενός πραγματικού νοήματος. Η βία της εξέγερσης ερμηνεύεται όχι ως πράξη που στρέφεται μόνον ενάντια στην εξωτερική αντι­κειμενική κοινωνική τάξη, αλλά ως πράξη που πρωταρχικά στρέφεται ενάντια στην εσωτερικευμένη, υποκειμενική κοινωνική τάξη, ενάντια στον κοινωνικά υποταγμένο εαυτό.

Ελεγεία της εξέγερσης; Ύμνος στους εξεγερμένους; Ο σκοπός του βιβλίου δεν είναι αυτός. Άλλωστε οι εξεγερμένοι κόσμοι δεν είναι οι κόσμοι της επα­νάστασης. Αποτελούν, ίσως, τις πρώιμες μορφές της, τις στιγμές που την προαναγγέλλουν και την προετοιμάζουν σ’ έναν εκτεταμένο ιστορικό χρόνο. Η εξέγερση είναι περισσότερο η άρνηση του παρόντος παρά η «θέση» (σχέ­διο και φαντασιακή δημιουργία μαζί) για το μέλλον γι’ αυτό και παραμένει ως κοινωνικοπολιτική μορφή ατελής, συχνά αντιφατική και ανολοκλήρωτη. Το α­ποτύπωμα της κοινωνίας που την εκτρέφει, της κοινωνίας ενάντια στην οποί­α στρέφεται, είναι βαθύ τόσο πάνω της όσο και στα πρόσωπα και τους χαρα­κτήρες των πρωταγωνιστών της. Αυτό δεν περιορίζει ωστόσο τη σημασία της, το φως που εκπέμπει, ούτε μειώνει τα νοήματα που, ορθολογικά κι ενορατικά, ενσαρκώνουν οι άνθρωποι που τη συλλαμβάνουν, τη σχεδιάζουν, τη βιώνουν και την πραγματοποιούν.

Οι περίπου 25 συγγραφείς των κειμένων του συλλογικού αυτού έργου τί­θενται αντιμέτωποι μ’ ένα δύσκολο ζήτημα, καθώς αυτό δεν αφορά το πολύτροπα ελεγχόμενο, έντεχνα θεαματικό, αλλά ουσιαστικά ήρεμο έως και νωθρό πεδίο των θεσμοθετημένων πολιτικών αντιπαραθέσεων, αλλά το μεγάλης έντασης πεδίο των πέραν των -υπαρκτών ή ανύπαρκτων- θεσμών ένοπλων πρακτικών συγκρούσεων. Παρά την πίεση που ασκεί ο κυρίαρχος πολιτικός λό­γος σε κάθε απόπειρα ελεύθερης και εις βάθος συζήτησης αυτού του ζητήματος. αυτοί δεν εξαντλούνται σε αξιολογικές κρίσεις, δεν προτάσσουν την έννομη τάξη και το θετικό δίκαιο ως υπέρτατες καθολικές αρχές, αλλά επιχει­ρούν να ερμηνεύσουν τις αιτίες των συγκρούσεων και την πολιτική βία, διακρίνοντας την καθεστωτική, την κυρίαρχη ή την ηγεμονική πολιτική βία από την πολιτική βία των εξεγερμένων, αυτήν που μπορεί να ονομαστεί (και, σε τελευταία ανάλυση, είναι) πολιτική αντι-βία. Τη βία αυτή την αντιλαμβάνονται _ ωστόσο ως απευκταία αναγκαιότητα. Κατανοούν τις συγκρούσεις και τις βίαιες πολιτικές μορφές, χωρίς να συμφιλιώνονται μαζί τους, προσβλέπουν σε μια δίκαιη ειρήνευση, που όμως δεν προσδιορίζουν, και γράφουν ως ανθρωπιστές. Ίσως η προσέγγιση τους, στον σημερινό κόσμο, να φαντάζει ουτοπι­κή, δεν είναι όμως αυτή η «ουτοπία» που χαρακτηρίζει τα κείμενα τους. Ο α­ναγνώστης μπορεί να διατηρήσει τη δική του κοινωνικοπολιτική θεώρηση, το δικό του αξιακό σύστημα, τον δικό του ηθικό κώδικα, το σκεπτικισμό, την αι­σιοδοξία ή την απαισιοδοξία του. Η αξία αυτού του έργου βρίσκεται στο βλέμμα, στη λεπτομερή ανάλυση, στην εννόηση της εξαιρετικής πολυπλοκό­τητας αυτού του «κάτω κόσμου», αυτής της άλλης όψης της πραγματικότη­τας – ίσως του μόνου αληθινού κόσμου.

Υπάρχουν ερμηνευτικά σχήματα που στον «σκληρό» πυρήνα τους περιέχουν ριζικά αντιτιθέμενες γενικές κοινωνικές και πολιτικές θεωρίες και εύλογα πα­ράγουν μη συγκρίσιμα πολιτικά συμπεράσματα. Στις περιπτώσεις αυτές η διχοτομία ορίζει απ’ τη μια τα ερμηνευτικά σχήματα που σκοπούν στη διατήρη­ση της θεμελιακής δομής και στην εξέλιξη παράγωγων δομών και μορφών τού υπό κρίσιν συστήματος και, απ’ την άλλη, όσα σκοπούν στη ριζική μετα­βολή της θεμελιακής δομής. Υπάρχουν παράλληλα παλιά και νέα ερμηνευτι­κά σχήματα που, αν και στον «σκληρό» πυρήνα τους περιέχουν -ή αναφέ­ρουν- τις ίδιες γενικές θεωρίες, τα συμπεράσματα τους διαφέρουν πολύ, ε­νίοτε ριζικά, μεταξύ τους. Και εδώ οι διχοτομίες αφορούν δύο βασικές κατη­γόριες ερμηνευτικών σχημάτων. Στα πρώτα, η μεταβολή του συστήματος προσδοκάται, νοείται και σχεδιάζεται ως οικονομική, κοινωνική και πολιτική μεταρρύθμιση, αποκλείοντας τη βίαιη κοινωνική και πολιτική σύγκρουση^[3]. Στα δεύτερα η ριζική μεταβολή του συστήματος, ανεξάρτητα από προσδοκί­ες ή προθέσεις, συνάγεται ως η ολική ή μερική, παγκόσμια ή τοπική, συνεχής ή αναδυόμενη σε συγκεκριμένους ιστορικούς-πολιτικούς χρόνους, ακραία ή οριακά βίαιη κοινωνική και πολιτική σύγκρουση με το σύστημα^[4].

Η διαφορά ανάμεσα σ’ αυτά τα ερμηνευτικά σχήματα είναι απλή αλλά και καθοριστική. Τα πρώτα θεωρούν τη μη βία υπέρτατη αρχή κι εάν η κοινωνική και πολιτική ένταση έναντι του συστήματος την καθιστά επικείμενη, τότε ανα­στέλλεται και αναθεωρείται το πολιτικό σχέδιο της αλλαγής του. Τα δεύτερα θεωρούν την αλλαγή του συστήματος που παράγει την καθεστωτική ή συστημική βία υπέρτατη αρχή. Τόσο η πρώτη όσο και η δεύτερη κατηγορία ερμη­νευτικών σχημάτων έδωσαν μέχρι σήμερα ένα μεγάλο αριθμό πολιτικών σχε­δίων και διάφορους τύπους πολιτικών-οργανωτικών μορφών. Οι διαφορές μεταξύ τέτοιων σχεδίων και μορφών, στο εσωτερικό της κάθε κατηγορίας, ιδιαί­τερα αυτών που περιέχονται στη δεύτερη κατηγορία ερμηνευτικών σχημά­των, δεν είναι απλές. Ο προσδιορισμός και η κατανόηση τους προσκρούουν σε αβεβαιότητες και παρουσιάζουν πολύ μεγαλύτερες δυσκολίες απ’ ό,τι δεί­χνουν οι συνήθεις πολιτικές αναλύσεις. Όταν συνδυάζεται όμως θεωρητική ε­πάρκεια, καλή μέθοδος, πλούσιο εμπειρικό υλικό και, προπαντός, κατάλληλη σχέση αναλυτή και θέματος, τα αποτελέσματα μπορούν να είναι ενδιαφέρο­ντα και να επιτρέψουν την ικανοποιητική γνώση της θεωρητικής και πρακτικής εμπειρίας των πρωταγωνιστών της ένοπλης σύγκρουσης. Για το λόγο αυτό, κι απ’ το γεγονός της ανάπτυξης τα τελευταία χρόνια οργανώσεων πολιτικής βί­ας νέας ιδεολογικής προέλευσης, το πιο πάνω πρόβλημα (και όχι η καταγραφή-συστηματοποίηση-αξιολόγηση διαφορετικών σκοπών και μορφών ένο­πλων συγκρούσεων) αποτέλεσε και το «αφηρημένο» αντικείμενο του βιβλίου.

Το πρόβλημα του προσδιορισμού και της κατανόησης των διαφορών ανάμε­σα στα δύο ερμηνευτικά σχήματα, με σκοπό την παραγωγή πολιτικής θεωρί­ας και τη χάραξη στρατηγικής και τακτικής, εμφανίζεται βέβαια α” όλες τις περιόδους της νεότερης πολιτικής ιστορίας, αυτής τουλάχιστον που φέρνει στο προσκήνιο τα θέματα της ιδεολογίας και της θεωρητικής προετοιμασίας της εξέγερσης. Η αντιμετώπιση του ξεκινά στα μέσα του 19ου αιώνα και οι α­ντιπαραθέσεις της περιόδου 1870-1920 διαμορφώνουν ένα πολύ σημαντικό και ανθεκτικό στο χρόνο (αποτελεί ώς το 1980 την κύρια πηγή θεωρητικών θεμελιώσεων) εμπειρικό και αναλυτικό υπόβαθρο. Την περίοδο εκείνη τα πο­λιτικά υποκείμενα προβάλλουν επαναστατικά σχέδια και μορφές με εργατικά-προλεταριακά ή/και μικροαστικά κοινωνικά χαρακτηριστικά, που είτε, τις πε­ρισσότερες φορές, αναφέρονται στη μαρξιστική-λενινιστική παράδοση είτε αναφέρονται στην αναρχική παράδοση. Την περίοδο εκείνη, τα πολιτικά υπο­κείμενα είναι πολλά, αλληλοπροσεγγίζονται και αλληλοαπομακρύνονται, επη­ρεάζουν κι επηρεάζονται, αναθεωρούνται και μετασχηματίζονται συνεχώς, αλλά διατηρούν τη σχετική τους αυτοτέλεια.

Στη μετά το 1920 και μέχρι το τέλος του πολέμου περίοδο, στις ευρωπαϊ­κές κυρίως χώρες, τα σχέδια και οι μορφές που υιοθετούν κομμουνιστικές οργανώσεις και κόμματα εν μέρει εναρμονίζονται με τη στρατηγική της ΕΣΣΔ. Είναι η εποχή που η πολιτική θεωρία της 3ης Διεθνούς αντικρούει τις αυθόρ­μητες εξεγέρσεις και τις αυτόνομες πολιτικές δράσεις, προωθεί την «μπολσεβικοποίηση» και αναδεικνύει τη πολιτική των λαϊκών, πατριωτικών και αντιφα­σιστικών μετώπων. Στις οικονομικά καθυστερημένες χώρες των αντιαποικιακών εξεγέρσεων, τα πολιτικά σχέδια, οι μορφές οργάνωσης και διεξαγωγής ίου κοινωνικού-πολιτικού αγώνα, στο βαθμό που δεν παράγουν σημαντικό θεωρητικό έργο (αλλά, κι όταν παράγουν, αυτό δεν γίνεται γνωστό έξω απ’ τα σύνορα τους), δεν εγγράφονται στη γενική θεωρητική πολιτική παράδοση και δεν αξιοποιούνται από τα υπάρχοντα ερμηνευτικά σχήματα της ευρωπα­ϊκής πολιτικής παράδοσης. Η θεωρητική ανεπάρκεια και αδυναμία κατανόη­σης των περισσότερων τοτινών και κυρίως των σημερινών συγκρούσεων δεν είναι άσχετη με την ένδεια κοινωνιολογικών, εθνολογικών, πολιτισμικών και προπαντός πολιτικών γνώσεων για χώρες και περιοχές που καλύπτουν περισ­σότερο από τα 3/4 του πλανήτη.

Τον μεγάλο πόλεμο διαδέχεται η μακρά ιστορική φάση του Ψυχρού Πόλε­μου με το μεγάλο ανοδικό και το μεγάλο καθοδικό ρεύμα των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων και των κομμουνιστικών κομμάτων. Η συνοπτική περιοδολόγηση αυτής της φάσης επιτρέπει τη διάκριση μιας πρώτης περιόδου ε­δραίωσης της διπολικής τάξης (1945-1950), ακολουθεί ο διπολικός ανταγω­νισμός (1950-1985), που περιλαμβάνει τις περιόδους των αντιαποικιακών α­πελευθερωτικών πολέμων (1950-1965), τους αντιεπεκτατικούς-αντιιμπεριαλιστικούς πολέμους (1965-1975), με κορυφαίο τον πόλεμο του Βιετνάμ και τους ανταρτοπόλεμους (κυρίως της Λατινικής Αμερικής), την περίοδο αναδί­πλωσης των Η ΠΑ (1975-1980), τη δεκαετία του ’80 με την καμπή της ΕΣΣΔ, την πτώση της, τη μεταλλαγή της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας, την αποσταθεροποίηση-αποδυνάμωση των νέων μετααποικιακών κρατών από πολέμους (ε­σωτερικούς και συνοριακούς) χαμηλής έντασης και το τέλος του διπολισμού το 1989^[5].

Στη διάρκεια της δεκαετίας του ’80, διατηρούνται και επεκτείνονται οι ε­στίες των ένοπλων συγκρούσεων, περιορίζονται όμως η ένταση και η ακτινο­βολία τους, ενώ, για πρώτη φορά, εμφανίζονται ένοπλα κινήματα με κοινωνι­κές, εθνοφυλετικές και πολιτισμικές ρίζες, που δεν εντάσσονται στο μέχρι τό­τε κύριο ιστορικό ρεύμα. Παράλληλα, μετά το ’80 σημειώνεται στη διεθνή σκηνή πολιτική ανάκαμψη των ΗΠΑ (διακυβέρνηση Reagan) και εκδηλώνονται παρεμβάσεις στη Νικαράγουα, με την ενίσχυση των Κόντρας, στο Αφγανι­στάν, προμηθεύοντας τους φονταμενταλιστές αντάρτες με υψηλής τεχνολο­γίας οπλισμό (έως και με πυραύλους Stinger), επιτείνοντας μ’ αυτό τον τρό­πο την κρίση και καμπή της ΕΣΣΔ. Η δημιουργία σημαντικών αμερικανικών ε­ρεισμάτων σε ορισμένα παλιά (Renamo στη Μοζαμβίκη, Unita στην Αγκόλα) και προπαντός στα νέα ένοπλα κινήματα, ήταν μόνο μια σύντομη, εξαιρετικά σύντομη παρένθεση. Τόσο σύντομη όσο και η προσδοκία για «το τέλος της ι­στορίας» που άνθησε παράλληλα με την περεστρόικα και την κατάρρευση του κρατικού σοσιαλιστικού συνασπισμού το 1989…

Η δεκαετία του ’90 δεν θυμίζει, από πολλές απόψεις, τις προηγούμενες δεκαετίες. Πολλά έχουν αλλάξει¹ το πρόβλημα του προσδιορισμού και της κα­τανόησης των πολιτικών σχεδίων και των πολιτικών-οργανωτικών μορφών επανατίθεται με διαφορετικούς όρους που έχουν σχέση με τις νέες καταστά­σεις, τόσο στο συγκρουσιακό όσο και στο θεωρητικό πεδίο. Νέες καταστά­σεις, κι όχι εξελίξεις, καθώς η δεκαετία του ’90 συνιστά τομή που δεν εγγρά­φεται στην προηγούμενη περιοδολόγηση των συγκρούσεων. Οι καταστάσεις αστές μετέβαλαν πολλά απ’ τα παλιά δεδομένα, ώστε όχι μόνο τα νέα ένοπλα «.νήματα αλλά κι αυτά που δημιουργήθηκαν και διαμορφώθηκαν την προη­γούμενη ιστορική περίοδο να πρέπει να δουν ξανά τον εαυτό τους και να ι­δωθούν μέσα από επανεπεξεργασμένα, πιο κατάλληλα, και σε ορισμένες πε­ριπτώσεις απολύτως νέα ερμηνευτικά σχήματα. Το πρόβλημα από δύσκολο έγινε ακόμη δυσκολότερο, αν στόχος είναι να προχωρήσει κανείς πέρα από την πρώτη ανάγνωση των φαινομένων – και η όποια στάση απέναντι στο πρόβλημα καθίσταται πλέον επισφαλής και αμφιλεγόμενη. Κι αυτό, για δύο τουλάχιστον βασικούς λόγους.

Ο πρώτος έχει σχέση με τη δυσκολία προσέγγισης και κατανόησης της εσω­τερικής εμπειρίας κινημάτων, οργανώσεων και προσώπων που μετέχουν σε Βίαιες πολιτικές διαδικασίες. Έτσι, η σχετικά πρόσφατη ακαδημαϊκή και ερευ­νητική ενασχόληση με τα θέματα των σύγχρονων (από τη δεκαετία του ’60 και εντεύθεν) εσωτερικών πολέμων και των βίαιων πολιτικών μορφών σε αρ­κετές χώρες -όχι όμως και στην Ελλάδα[6]– δεν βρίσκει ικανοποιητικούς τρόπους γνώσης αυτής της εσωτερικής εμπειρίας. Κατά γενικό κανόνα, οι προσπάθειες επικεντρώνονται, σ’ έναν πρώτο χρόνο, στην ανάλυση του λόγου[7]των κινημάτων, των οργανώσεων και των πρωταγωνιστών τους, μέσω της α­νάλυσης των κειμένων τους και των ένοπλων πράξεων τους (που ουσιαστικά αποτελούν και αυτές πολιτικό λόγο). Σε δεύτερο χρόνο, η προσπάθεια εξα­ντλείται στην αξιολόγηση του κοινωνικού και πολιτικού αποτελέσματος του λόγου και της πράξης τους. Σ’ αυτές τις προσπάθειες ο αναλυτής αντιπαρα­θέτει τη δική του πολιτική σκέψη, το δικό του αξιακό σύστημα, ίσως και τον δικό του, «άρρητο» συνήθως, λόγο σε αυτά του κρινόμενου πολιτικού υποκει­μένου. Στις καλύτερες περιπτώσεις ο αναλυτής αναλαμβάνει ο ίδιος να αντι­παραβάλλει τα αποτελέσματα λόγου και πράξης του πολιτικού υποκειμένου με τους ρητούς και άρρητους σκοπούς τού εν λόγω υποκειμένου, όπως βέ­βαια τους αντιλαμβάνεται ο ίδιος. Όταν όμως πρόκειται για τους πρωταγωνι­στές, η ερμηνεία του λόγου και των πράξεων τους προϋποθέτει τη γνώση και κατανόηση, απ’ τον αναλυτή, των βιωμάτων τους, του τρόπου αντίληψης και σκέψης τους και, το δυσκολότερο, της «διαλεκτικής κίνησης αυτού που βιώ­νεται κι αυτού που συλλαμβάνεται από τη σκέψη»^[8]. Τότε μόνο υπάρχει πραγ­ματική ερμηνεία του νοήματος του υποκειμένου και όχι εξαφάνιση (αντικειμενοποίηση) του υποκειμένου, όπως επιχειρούν ορισμένων κοινωνικών ή πολιτι­κών σχολών -ή αντιλήψεων- αναλυτές. Τότε μόνο υπάρχει πραγματική ερμη­νεία προσωπικού νοήματος κι όχι αγοραίο ψυχογράφημα ή παραφιλολογικό ανάγνωσμα, που συνήθως γράφεται από δημοσιολόγους, ένα είδος καθιερω­μένων θεωρητικών του «κοινού νου» και διαμορφωτών κοινής γνώμης… Τέ­λος, τότε μόνο υπάρχει ερμηνεία υποκειμενικού νοήματος κι όχι απλώς κινή­τρου που κυρίως ενδιαφέρει τους νομικούς και δικαστές μιας ορισμένης σχο­λής^[9]. Η εφαρμογή ενός ερμηνευτικού σχήματος που ν’ ανταποκρίνεται στις πιο πάνω υποθέσεις απαιτεί, όπως ήδη αναφέρθηκε, κατάλληλη σχέση ανα­λυτή και θέματος. Αυτή με τη σειρά της συνεπάγεται, όταν ο αναλυτής δεν διαθέτει ικανή εσωτερική γνώση, τη συνεργασία και συμμετοχή του πολιτικού υποκειμένου. Σε μια τέτοια προσέγγιση ο κίνδυνος της υποκειμενικότητας εί­ναι λογικό να υπάρχει και οφείλει να αντιμετωπιστεί. Όμως ένας πιθανός α­ντίλογος για την ανάγκη απόλυτης αντικειμενικότητας-«εξωτερικότητας» του αναλυτή έχει, τουλάχιστον ως προς αυτό το πρόβλημα, μόνο σχετική αξία. Τέτοιου είδους αναλύσεις δεν αποτελούν ουτοπία: έχουν επιχειρηθεί κι έχουν αποδώσει- παρά ταύτα σπανίζουν, καθώς χρειάζονται χρόνο, πολλή προσπά­θεια και, το δυσκολότερο, χτίσιμο σχέσεων αμοιβαίας εμπιστοσύνης αναλυ­τή και -ένοπλου στην προκειμένη περίπτωση- πολιτικού υποκειμένου^[10].

Ο δεύτερος λόγος έχει σχέση με την καθαυτό θεωρητική δουλειά και εντοπί­ζεται τόσο σε κενά της γενικής θεωρίας όσο και σε αδυναμίες της ειδικής πο­λιτικής θεωρίας που χρησιμοποιείται ως ερμηνευτικό πλαίσιο και ως εργαλεί­ο για την κατανόηση των εσωτερικών πολέμων και των ένοπλων κινημάτων και οργανώσεων. Από τη διαπίστωση όμως των κενών ή αδυναμιών ώς την εμβά­θυνση τους, κι από εκεί ώς τη θεμελίωση νέων θεωρητικών παραδειγμάτων, η διαδρομή είναι μακρά και δύσβατη. Δεν είναι δυνατό συνεπώς, με αφορμή την παρούσα Εισαγωγή, να υπάρξουν απαντήσεις. Αυτό που μπορεί να γίνει είναι /α επισημανθούν ορισμένες απλουστεύσεις, σχηματοποιήσεις και τελικώς στρεβλές αναπαραστάσεις της πραγματικότητας που, όπως συνάγεται απ’ τα κείμενα που ακολουθούν, προκαλούνται απ’ την «εξωτερική», απόλυτη και ά­καμπτη, εν πολλοίς δογματική, εφαρμογή θεωριών και θεωρημάτων.

Σ’ ό,τι αφορά τη γενική θεωρία, τα ελλείμματα του παρελθόντος οδήγησαν σε κενά του παρόντος, και νέα ερωτήματα προστέθηκαν, ζητώντας κάποιες, πρώτες έστω, ικανοποιητικές απαντήσεις. Αφορούν πρωταρχικά τις βασικές φιλοσοφικές, κοινωνιολογικές και πολιτικές κατηγορίες: ελευθερία, δημοκρα­τία, δικαιοσύνη, δίκαιο, πρόοδος, ή άλλες όπως πολιτισμός, φυλή, έθνος, κοι­νωνία, κοινοτισμός, κράτος, καπιταλισμός, σοσιαλισμός, κοινωνικές τάξεις, λαός^[11]… Σ’ αυτές τις κατηγορίες, διαφωτισμός και νεωτερικότητα έδωσαν ση­μασίες, περιεχόμενα και μορφές, διαφορετικές έως αντιφατικές, που όμως συγκροτούσαν ένα κοινό εννοιολογικό σώμα. Ο αγνωστικισμός και το μετα-jovrepvo, όταν δεν προσλάμβαναν εντάξιμα χαρακτηριστικά, εκδηλώνονταν έξω από αυτό το σώμα… Το ίδιο περίπου συνέβαινε και με τις μεθόδους όπου ακόμη και οι ριζικά αντιτιθέμενες μεταξύ τους ήταν αμοιβαία αναγνωρίσιμες και τα πεδία σύγκρουσης τους προσδιορίσιμα. Σε σχέση με όλα αυτά, ένα πρόσφατο άρθρο της εφημερίδας Independent^[12] με τίτλο «Ξεχάστε τον, τα α­ληθινά μυαλά πίσω από την Αλ Κάιντα είναι στο βάθος» έδωσε την ιδέα για τη διατύπωση ενός ενδεικτικού παραδείγματος. Το κείμενο ξεκινά ως εξής:

Ο καθένας χρειάζεται ένα όνομα για να σηκώσει ψηλά, για να κάνει σημαία, μια ι­στορία, μια είδηση. Σε κανέναν δεν αρέσουν τα πολύπλοκα πράγματα. Το ζήτημα δεν είναι να κατανοήσουμε αλλά να καταδικάσουμε και να δαιμονοποιήσουμε ή να ειδωλοποιήσουμε. Και το μοναδικό όνομα που άμεσα υποδηλώνει διεθνή «ισλαμική»^[13] τρο­μοκρατία σήμερα είναι Οσάμα μπιν Λάντεν. Αλλά είναι το λάθος όνομα. Ή, τουλάχι­στον, ο προβολέας είναι στραμμένος σε λάθος κατεύθυνση…

 

Στη συνεχεία ο αρθρογράφος δείχνει μιαν άλλη κατεύθυνση:

Ο Οσάμα διέθεσε κυρίως χρήματα, ακτιβιστική παρόρμηση και το ουαχαμπίτικο^[14]θρησκευτικό του υπόβαθρο, ενώ ο Αιγύπτιος αλ Ζαουαχίρι έφερε τις ιδέες, το διανο­ητικό βάρος και την πίσω απ’ τη σκηνή ηγεσία…

Το δεύτερο αυτό, επίσης αρκετά γνωστό, όνομα παρουσιάζεται με τα πο­λύ ενδιαφέροντα βιογραφικά του στοιχεία που παραπέμπουν σε οικογενεια­κές ρίζες στο μεγάλο θρησκευτικό πανεπιστήμιο του Ισλάμ, το αλ Αζχάρ, με την πνευματική επιρροή του κορυφαίου (μαζί με τον Χασάν ελ Μπάνα) Αιγυ­πτίου ισλαμιστή Σαγιέντ ελ Κοτμπ, το κίνημα των Αδελφών Μουσουλμάνων, την επιρροή του θεωρούμενου και πατέρα του ριζοσπαστικού ισλαμισμού Σύ­ρου Ιμπν Τααμίγια, την εκτέλεση απ’ τον Γκαμάλ αμπντ ελ Νάσερ του Σαγιέ­ντ ελ Κοτμπ το 1966… Αυτό που προκύπτει από το άρθρο δεν είναι η παρά­θεση μιας αλληλουχίας ονομάτων και περιστατικών. Είναι η παρουσίαση του πολιτικού και ιδεολογικού φόντου μιας αντίδρασης και μιας εξέγερσης που σημαδεύει βαθιά τη σημερινή εποχή, συμπαρασύροντας περισσότερους από ένα δισεκατομμύριο ανθρώπους.

Πού βρίσκεται όμως το ειδικού ενδιαφέροντος παραδειγματικό στοιχείο; Βρίσκεται στο γεγονός ότι το πανθομολογούμενα τότε προοδευτικό εξοντώ­νει το πανθομολογούμενα τότε βαθιά συντηρητικό-αντιδραστικό. Ούτε ο δι­πολισμός ούτε οι ιδεολογικές ή πολιτικές διχοτομίες ολόκληρης της μέχρι τη δεκαετία του ’90 εποχής -όπως η διαπάλη καπιταλισμού/σοσιαλισμού, προό­δου/αναχρονισμού- άφηναν περιθώρια σε κάποια από τις αντιτιθέμενες ή αλ­ληλοσυγκρουόμενες πλευρές ν’ αμφισβητήσουν το κοσμικό κράτος, την εθνι­κή συνείδηση, την αγροτική μεταρρύθμιση και εκβιομηχάνιση, την παρέμβα­ση στις διεθνείς σχέσεις του Γκαμάλ αμπντ ελ Νάσερ. Η όποια εξωτερική πο­λιτική στήριξη των ισλαμιστικών κινήσεων ήταν τότε παρασκηνιακή και απέ­βλεπε σε εσωτερικές πολιτικές αποσταθεροποιήσεις. Σήμερα, αυτό που χτες ήταν συντηρητικό-αντιδραστικό έρχεται αντιμέτωπο με τη νέα τάξη πραγμά­των, με την ενιαία σκέψη, με τον κομφορμισμό μεγάλων τμημάτων πληθυ­σμού στις οικονομικά αναπτυγμένες χώρες, με την πλανητική βία του ηγεμό­να. Σήμερα, δυνάμεις που αναφέρονται στο Ισλάμ, όχι μόνο δεν περιορίζονται στην άρνηση, αλλά διατυπώνουν έλλογες προτάσεις και παρεμβαίνουν σε ζη­τήματα εξορθολογισμού και ηθικής της κοινωνικής διαχείρισης, σε καταυλισμούς της Γάζας, στο προ επέμβασης Αφγανιστάν^[15] και αλλού. Παράλληλα, αυτό που χτες ήταν προοδευτικό σήμερα αποτελεί ένα καθεστώς κοινωνικά άδικο και άνευρο, πολιτικά αντιδημοκρατικό (κρινόμενο ως προς το δυτικού τύπου δημοκρατικό πρότυπο που το ίδιο το καθεστώς επαγγέλλεται) και στη διεθνή σκηνή συμβιβασμένο. Άραγε το συντηρητικό-αντιδραστικό έγινε τώρα προοδευτικό και αντιστρόφως; Η απάντηση που δίνεται από κάποιους (και σχετικά εύκολα, είτε πρόκειται για άρνηση είτε για κατάφαση), όσο παραμένει γαντζωμένη σ’ αυτές τις έννοιες και, γενικότερα, όσο περιορίζεται στο ενοιολογικό σώμα που σκιαγραφήθηκε πιο πάνω, είναι το λιγότερο αδιάφορη.

Τούτο το βιβλίο, με τα περίπου 100 κείμενα που περιέλαβε αποσκοπώντας να ανιχνεύσει, να περιγράψει και να (επιχειρήσει να) ερμηνεύσει αντίστοιχες διακριτές καταστάσεις, προσπαθεί να αποτρέψει την παγίδευση σε αδιάφορα, επαναλαμβανόμενα και, συχνά, ιδεολογικά προκαθορισμένα εννοιολογικά σώματα. Το κείμενο που αναφέρεται ειδικά στο Υπερεθνικό Ισλάμ δεν περιορίζεται σε στερεότυπα για την παγκοσμιοποίηση, τους κοινωνικούς σχηματισμούς, το έθνος, τον εθνικισμό, τον εθνισμό, τη θρησκεία ως κοσμοθεωρία, ως παράδοση και ως κανόνα κοινωνικής ζωής^[16]. Εστιάζει στα νέα κοινωνιο­λογικά, εθνολογικά και ιδεολογικά χαρακτηριστικά του σύγχρονου ριζοσπα­στικού ισλαμισμού, επισκοπώντας προσεκτικά και αναλύοντας τη διεθνοποίηση-επανολοκλήρωσή του σε μόλις τρεις δεκαετίες.

Έντονη γεωγραφική κινητικότητα, νέα μορφωμένα κοινωνικά στρώματα, διαδικασία αποισλαμισμού-εκκοσμίκευσης-επανισλαμισμού, ιδιαίτερα της δεύτερης και τρίτης γενιάς μεταναστών στις χώρες της Δύσης, δεν συνι­στούν απλώς μια «ισλαμική διασπορά» αλλά φτάνουν ώς την ανασύσταση ταυτότητας και πολιτισμικών κωδίκων στον διεθνή χώρο. Η υποχώρηση του εθνοκεντρισμού, ο ιδεολογικός-θρησκευτικός διεθνισμός, η ανάδυση της βαθειάς πολιτικής παράδοσης του Ισλάμ^[17] παράλληλα με τη διατήρηση θρη­σκευτικών-ιδεολογικών διαιρέσεων^[18], η συνάντηση του νεο-φονταμενταλισμού με τον αντιιμπεριαλισμό και τον τριτοκοσμισμό δείχνουν ότι η πραγμα­τικότητα έχει αλλάξει κι ότι η θεωρητική πραγματικότητα δεν μπορεί να ανα­κυκλώνεται παραμένοντας ακίνητη.

Το πρόβλημα που παρουσιάζεται με τις ασάφειες και ελλείψεις στο σώμα των εννοιών, παρουσιάζεται με την ίδια ένταση και στις χρησιμοποιούμενες μεθόδους. Κάτι τέτοιο δεν μπορούσε να μη συμβεί καθώς οι εννοιολογικές ε­πιλογές δεν είναι ανεξάρτητες απ’ τις μεθόδους με τις οποίες συναρτώνται («συνεργάζονται»). Όμως αυτό δεν καθιστά τις όποιες μεθόδους εκ προοιμί­ου αναξιόπιστες ή ακατάλληλες. Έτσι, στο προηγούμενο ερώτημα, απαντή­σεις μπορούν να δοθούν και να έχουν μια (συμβασιακά επιλεγμένη) μεθοδο­λογική συνέπεια υπό προϋποθέσεις και εντός ορίων. Αυτό γίνεται ενίοτε μέ­σω μιας ακραίας^[19] ιστορικίστικης -και όχι μόνο- προσέγγισης. Αρκεί βέβαια να γίνουν ορισμένες εννοιολογικές και αξιολογικές ανατροπές ή αναθεωρή­σεις. Στο ίδιο ερώτημα απαντήσεις δίνουν και οι λογικές αναλύσεις με ισχυ­ρό αξιολογικό και αποφαντικό πυρήνα, ή οι δομιστικού χαρακτήρα αναλύ­σεις. Το ενδιαφέρον όμως των δομιστικού χαρακτήρα αναλύσεων συναρτά­ται με τη μεταχείριση που επιφυλάσσουν στο μητρικό θεωρητικό τους παρά­δειγμα. Όσο δηλαδή καθολικότερες γίνονται, όσο επεκτείνονται σε ζητήματα για τα οποία διαθέτουν μόνο, ή σχεδόν μόνο, εξωτερική παρατήρηση, όσο αρκούνται στην αντικειμενοποίηση έως και έκλειψη του υποκειμένου της ένο­πλης πολιτικής βίας κι όσο περιορίζονται στην απόδειξη της ανορθολογικότητας της δράσης του υποκειμένου, τόσο περισσότερο σχηματικές έως και (μεθοδολογικά) δογματικές ερμηνείες προσφέρουν… Στην άλλη όχθη, απα­ντήσεις δίνουν μέθοδοι ανάλυσης που θέτουν στο κέντρο άλλες το υποκείμε­νο κι άλλες το πρόσωπο, το οποίο (οι τελευταίες) εξετάζουν ενίοτε ως θεο­λογίες^[20]. Τέλος, δεν λείπουν και οι μέθοδοι που συνδέουν, ή απλά γεφυρώ­νουν, τις δύο όχθες, προσφέροντας ερμηνευτικά σχήματα που χαρακτηρίζο­νται από μεθοδολογικό εκλεκτικισμό.

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρξαν καλές γενικές και προπαντός κοινωνι­κές μεθοδολογίες που εξακολουθούν να διατηρούν εκτός από την αξία και τη χρησιμότητα τους. Ο Μαρξ προσέφερε τη δική του που, σε σχέση με άλλες σημαντικές κοινωνικές μεθόδους, βοήθησε καθοριστικά τους εξεγερμένους κόσμους, για ένα σχεδόν αιώνα, να ερμηνεύουν και να αλλάζουν τα του τό­που τους και του καιρού τους. Η χρησιμότητα της δεν ακυρώθηκε από τα ό­ποια αποτελέσματα και δεν θα ακυρωθεί αν, με τα χρόνια, δεν καλείται να α­παντά σε ζητήματα που ποτέ δεν βρέθηκαν μέσα ή κοντά στο εμπειρικό της πεδίο ούτε, σε τελευταία ανάλυση, ιδιαίτερα την απασχόλησαν. Μέχρι σήμε­ρα, αποτελεί κοινό τόπο ότι η κοινωνική θεωρία του Μαρξ και οι κριτικές προς αυτήν, από άλλες κοινωνικές θεωρίες, αποτέλεσαν το υπόβαθρο των πολιτι­κών θεωριών για την εξέγερση και για τις βίαιες πολιτικές μορφές. Παραμέ­νει συνεπώς κεντρική θεωρητική αναφορά και διατηρεί τον πρώτο λόγο στον ανακαθορισμό της μέσα σε νέα θεωρητικά παραδείγματα.

Εξετάζοντας την ειδική πολιτική θεωρία που χρησιμοποιείται ως ερμηνευτικό πλαίσιο και ως εργαλείο για τη κατανόηση των εσωτερικών συγκρούσεων, των ένοπλων κινημάτων και οργανώσεων, είναι χρήσιμο να γίνει διάκριση μεταξύ πολιτικών-γεωπολιτικών και πολιτικών-κοινωνιολογικών προσεγγίσεων. Οι πρώτες ενδιαφέρονται περισσότερο για τους αντικειμενικούς -ή εξωτερι­κούς- παράγοντες των συγκρούσεων, αποδίδοντας τες σ’ ένα είδος «υπερκαθοριστικών» παραγόντων της παγκόσμιας πολιτικής σκηνής· οι δεύτερες εν­διαφέρονται και για τους υποκειμενικούς -ή εσωτερικούς- τους παράγοντες, αποδίδοντας τες δηλαδή στα γενικά και ειδικά χαρακτηριστικά ενός τρόπου παραγωγής και των κοινωνικών σχέσεων, μορφών συνείδησης και ιδεολογιών που του αντιστοιχούν. Η πιο πάνω διάκριση είναι βέβαια αυθαίρετη και παρα­μένει σχετική, καθώς οι δύο αυτοί τρόποι προσέγγισης ορισμένες φορές συ­ναντώνται και άλλοτε αλληλοτέμνονται, στο βαθμό που συχνά δανείζονται έν­νοιες και μεθόδους από τις ίδιες, φιλοσοφικές, ηθικές ή δικαιακές, θεωρίες. Α­ντίθετα, τα ερμηνευτικά σχήματα που περιλαμβάνουν στο εσωτερικό τους βρί­σκονται συχνά σε ριζική αντιπαράθεση και αλληλοαναίρεση.

Σε ό,τι αφορά το πεδίο των πολιτικών-γεωπολιτικών προσεγγίσεων, ο Jean-Christophe Rutin, στον πολύ καλό πρόλογο του στην πρώτη έκδοση αυ­τού του βιβλίου, αντιπαρατίθεται κριτικά στο κύριο ερμηνευτικό σχήμα που κυριάρχησε μεταπολεμικά, θεωρώντας το αποτέλεσμα μιας «διανοητικής σύνθλιψης που προκλήθηκε από τον Ψυχρό Πόλεμο». Επιχειρώντας να κατα­δείξει το ιδεολογικό φορτίο αυτού του ερμηνευτικού σχήματος, γράφει:

Από το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου οι εξεγέρσεις απλώνονται σ’ όλο τον κόσμο… Ποτέ ωστόσο η εξέγερση δεν υπήρξε ένα τόσο λίγο γνωστό φαινόμενο όσο σ’ αυτό το δεύτερο μισό του αιώνα…^[21] Τα δόγματα που διακήρυξαν ο Τρούμαν και ο Ζντάνωφ^[22] το 1946 χάραξαν το καθολικό πλαίσιο μέσα στο οποίο οι εγχώριοι πρωταγωνιστές έδιναν απλά το τοπικό χρώμα… Η εξέγερση δεν διέθετε συνεπώς ού­τε ρίζες ούτε εσωτερική σχέση με τη γη πάνω στην οποία αναπτυσσόταν… Οι πιο έν­θερμοι αντιμαρξιστές μαζί με τους πιο επιφανείς φιλοσοβιετικούς αναλυτές έβρισκαν κοινό ενδιαφέρον και συνάμα θεωρούσαν επωφελές για την κάθε πλευρά να ανάγουν κάθε εξέγερση στον πλανητικό ανταγωνισμό των δύο συστημάτων… Να εκφράσουμε ωστόσο τώρα τη λύπη μας σ’ όλους αυτούς που είχαν βολευτεί, όλα τούτα τα χρό­νια, μέσα σ’ αυτή τη θεωρητική θέση, η οποία σήμερα με κανέναν τρόπο δεν μπορεί να επανέλθει^[23]…

Όμως, σε ανάλογης μορφής (αλλά διαφορετικής πολιτικής προοπτικής) ερ­μηνεία των τότε συγκρούσεων διολίσθησαν και όσοι περιορίστηκαν στο ανα­λυτικό σχήμα του «ανταγωνισμού των δυο υπερδυνάμεων»^[24] που τότε πρό­βαλλε το ΚΚ Κίνας. Έτσι, παρά το γεγονός ότι τις περισσότερες φορές επικέ­ντρωναν το ενδιαφέρον και τους σκοπούς τους στις εσωτερικές συγκρουσιακές καταστάσεις, υπήρξε και από την πλευρά τους υστέρηση στις μεθόδους ανάλυσης και κατανόησης των σύγχρονων (μετά το ’60) εξεγερτικών φαινο­μένων.

Κοινός παρονομαστής των αναλύσεων που ξεκινούσαν από τη βασική υ­πόθεση του «ανταγωνισμού και της άμιλλας^[25] των δυο συστημάτων», που α­ποτελούσε την κεντρική θέση των προσκείμενων στο ΚΚΣΕ κομμουνιστικών κομμάτων και κινημάτων αλλά και των αναλύσεων που έπαιρναν ως βασική υ­πόθεση τον «ανταγωνισμό των δυο υπερδυνάμεων», ήταν η προτεραιότητα που εκχωρούσαν στις θεωρίες των διεθνών σχέσεων -με προεξάρχουσα τη θεωρία του συσχετισμού δυνάμεων- και στις γεωπολιτικές αναλύσεις. Η δια­φορά τους -διαφορά πολιτικής προοπτικής- δεν οφειλόταν τόσο στη γενική θεωρητική τους αναφορά, που ήταν άλλωστε κοινή (ο μαρξισμός-λενινισμός), αλλά στις προσδοκίες των κομμάτων, κινημάτων ή οργανώσεων της σοβιετι­κής επιρροής, για ευνοϊκή αλλαγή του διεθνούς συσχετισμού δυνάμεων που θα τα έφερνε πιο κοντά στην εξουσία χωρίς βίαιη σύγκρουση. Τις προσδο­κίες αυτές ενίσχυε ο ραγδαία αυξανόμενος ρόλος της Σοβιετικής Ένωσης στις διεθνείς εξελίξεις μέχρι και τη δεκαετία του 70. Καθώς στη στρατηγική αυτών των κομμάτων ενσωματώνονταν διασυστημικές και διαταξικές αναλύ­σεις, ήταν φυσικό -ιδιαίτερα στις πιο ήρεμες περιοχές του πλανήτη- τα κόμ­ματα αυτά ν’ απομακρύνονται από τις θεωρίες και εμπειρίες της εξέγερσης και παράλληλα να προχωρούν σε αναθεωρήσεις και προσαρμογές της ίδιας τής γενικής θεωρητικής τους βάσης.

Τα κόμματα, τα κινήματα και οι οργανώσεις που δέχονταν την ιδεολογική επιρροή του ΚΚ Κίνας, χωρίς να εντάσσονται στη μετά το 70 γεωστρατηγική του^[26], διατήρησαν έναν, λιγότερο ή περισσότερο, αυθεντικό προβληματισμό για τη θεωρία και την πράξη της εξέγερσης^[27]. Σ’ αυτό συνέτεινε και το γεγο­νός ότι η γεωστρατηγική της Κίνας, είτε πριν είτε μετά το 70, δεν ήταν, ούτε μεσοπρόθεσμα μπορούσε να γίνει, καθοριστική στις διεθνείς εξελίξεις.

Το διεθνές ιδεολογικό και πολιτικό κλίμα της περιόδου του Ψυχρού Πολέμoυ προκαλεί συνεπώς, στις περισσότερες περιπτώσεις, έναν πολιτικό-ιδεολογικό (άρα και θεωρητικό) κομφορμισμό. Σε άλλες περιπτώσεις, αντίθετα, προκαλεί μια νέα, πιο αυθεντική, θεωρητική αναζήτηση, που όμως υφίσταται την επιρροή παγιωμένων ερμηνευτικών σχημάτων, ενώ παράλληλα φέρει το βάρος του διπολισμού. Καθώς ήρθε όμως το ίδιο το τέλος του διπολισμού ν’ αποδείξει ότι αυτός, από το 1960 και μετά, αποτέλεσε περισσότερο μια ιδιαί­τερη περίοδο στο σύστημα των διεθνών σχέσεων και λιγότερο μια ιδιαίτερη περίοδο στην εξέλιξη των κοινωνικών, πολιτιστικών, ιδεολογικών και πολιτι­σμικών εντάσεων, ήρθε και η θεωρητική κρίση που προετοιμάζει τη θεωρητι­κή τομή. Πάνω σ’ αυτό το ζήτημα ο Jean-Christophe Rufin γράφει^[28]:

Όχι μόνο το τέλος του Ψυχρού Πολέμου δεν έφερε τη γενική μείωση της έντασης, όπως θα μπορούσαμε να περιμένουμε, εάν αυτός ήταν ο υπαίτιος για όλα, αλλά, α­ντίθετα, σε λίγα μόλις χρόνια, οι εστίες κρίσης και πόλεμου έχουν θεαματικά πολλα­πλασιαστεί… Η σκηνή των παγκόσμιων συγκρούσεων και το ζήτημα των ένοπλων κινημάτων δεν απλοποιήθηκαν. Οι περισσότερες νέες συγκρούσεις, κι ένα μεγάλο μέρος από αυτές της δεκαετίας του ’80 που δεν επιλύθηκαν, προσλαμβάνουν από δω και μπρος μορφές περίεργες, κερματισμένες, φαινομενικά ανορθολογικές… Ορισμέ­νοι θα λυπηθούν. Είμαστε όμως μεταξύ αυτών που θεωρούν ότι μ’ αυτό το κακό συνδέεται ένα καλό: να που επανέρχεται ο καιρός του εξεγερμένου, μ’ όλο του το βά­θος, υπεύθυνου για τις πράξεις του κι όχι πια ανάδοχου ιδεών που παράγονται από άλλους και εξάγονται χωρίς προσοχή. Μέσα από την αιώρηση της ενιαίας σκέψης που ζούμε σήμερα, υπάρχει μια δυνατότητα να προετοιμάσουμε το δρόμο -επιτέ­λους- για μια θεωρητική προσέγγιση των φαινομένων της πολιτικής βίας πολύ πιο γό­νιμη και σωστή. Προερχόμενες από διαφορετικές, ιδιαίτερες κοινωνίες, καθορισμέ­νες απ’ την ιστορία τους και την κοινωνιολογία τους, οι συγκρούσεις επηρεάζονται ο­πωσδήποτε από την παγκόσμια κατάσταση. Αλλά όχι με παθητικό τρόπο: οι πληθυ­σμοί, οι τοπικές κυβερνήσεις και, πολύ περισσότερο, τα ένοπλα πολιτικά κινήματα εί­ναι αυτοτελείς πρωταγωνιστές και είναι καιρός ν’ αναλυθούν λεπτομερειακά οι ιδιαί­τερες στρατηγικές τους και οι λόγοι που εξωθούν μια συγκεκριμένη ομάδα να βγει έ­ξω απ’ το νόμιμο πολιτικό πλαίσιο και να κάνει πράξη τον ένοπλο αγώνα. Ακόμη, ν’ α-νασυσταθούν οι ταυτότητες και οι βιωματικές και διανοητικές διαδρομές των ανθρώ­πων που οδηγούν αυτά τα εξεγερτικά κινήματα ή τα έχουν εμπνεύσει. Αυτά είναι τα καθήκοντα που πρέπει να πραγματοποιηθούν προτού επιχειρήσουμε να θεμελιώσου­με κάποιες απόψεις, όποιες κι αν είναι αυτές, για τη σημερινή ένοπλη πολιτική βία.

 

Σ’ ό,τι αφορά και πάλι τις πολιτικές-γεωπολιτικές προσεγγίσεις του ζητήμα­τος των βίαιων εσωτερικών πολιτικών συγκρούσεων, πολλές απ’ αυτές αξιο­ποιούν, τα τελευταία χρόνια, το πλούσιο και με μεγάλο παρελθόν θεωρητικό έργο για τον πόλεμο. Έτσι διεκδικούν τον κύριο λόγο στη σχετικά νέα επιστη­μονική περιοχή που ασχολείται με τους εσωτερικούς πόλεμους, η οποία πε­ριλαμβάνει όλες τις συγκρούσεις που φτάνουν στο επίπεδο της πολιτικής βίας, όχι όμως τα φαινόμενα της «καθαρής» και αυτοτελούς κοινωνικής βίας^[29]. Τα ζητήματα που προστίθενται στα ερμηνευτικά σχήματα του εσωτε­ρικού πολέμου, πέρα απ’ όσα περιέχονται στις γεωπολιτικές προσεγγίσεις, α­φορούν τις μορφές διεξαγωγής και την ηθική δικαίωση των ένοπλων συ­γκρούσεων. Συμπερασματικά, η επιστημονική περιοχή μελέτης των εσωτερι­κών πολέμων περιλαμβάνει γεωπολιτική θεωρία, στην οποία έγινε προηγου­μένως αναφορά, τεχνολογία, που εξετάζει τη τεχνική των πολεμικών μέσων και συνάμα αποτελεί λόγο επί της τεχνικής, και φιλοσοφία, που θέτει ζητήμα­τα φιλοσοφικού στοχασμού πάνω σε έννοιες (της ηθικής, του δικαίου…) και σε αρχές ή αξίες (όπως το ερώτημα για το αναφαίρετο της ανθρώπινης ζω­ής που παραπέμπει στο ερώτημα: καθαυτό ύπαρξη ή δίκαιη ύπαρξη;). Έτσι το ζήτημα του πόλεμου γίνεται τελικά θεωρία του δίκαιου πολέμου^[30].

Σχετικά με την τεχνολογία του εσωτερικού πολέμου και ειδικότερα την τε­χνολογία της πολιτικής βίας, υπάρχουν εξελίξεις, σημειώνονται ήδη και κυρί­ως προμηνύονται μετεξελίξεις, όμως δεν είναι δυνατό να εξεταστούν σ’ αυτή την Εισαγωγή. Μέσα ψυχολογικού πολέμου, φυσικού και διανοητικού βασα­νισμού, «διαχείριση» πληθυσμών, όπλα συμβατικά ή όχι, (ως μέσα κυρίως της καθεστωτικής πλευράς) τεχνικές διεξαγωγής συγκρούσεων σε πόλεις, στην ύπαιθρο, σημειολογία της συμβολικής βίας και υλική δύναμη του μηνύματος που εκπέμπει (ως μέσα κυρίως της αντι-καθεστωτικής πλευράς)… κλπ. συ­ναρτώνται άμεσα τόσο με τα επίπεδα της βίας όσο και με την τακτική του ε­σωτερικού πολέμου-ανταρτοπολέμου ή των εξεγέρσεων. Η τεχνολογία ως μέσο για την επίτευξη συγκεκριμένου στόχου και γενικού σκοπού δεν προ­σφέρει μόνο τεχνικές λύσεις, αλλά επιφέρει κοινωνικό, πολιτικό και οικονομι­κό αποτέλεσμα^[31]. Όσο μεγαλύτερη είναι η ασυμμετρία μεταξύ αντιπάλων σ’ έναν αντικαθεστωτικό πόλεμο ή όσο μεγαλύτερες είναι οι πολιτισμικές διαφο­ρές σ’ έναν απελευθερωτικό ή εθνοτικό πόλεμο, τόσο υψηλότερο συμβολι­σμό και κοινωνικό και πολιτικό ενδιαφέρον έχει η τακτική και η τεχνολογία της σύγκρουσης^[32].

Τα θεμελιώδη φιλοσοφικά ζητήματα που σχετίζονται με τον πόλεμο επί­σης δεν είναι δυνατό να εξεταστούν σ’ αυτή την Εισαγωγή. Αν κάτι πρέπει ω­στόσο να προσεχτεί, αυτό είναι η απουσία τους απ’ τον κυρίαρχο πολιτικό λό­γο, λόγο αποφαντικό και μονοσήμαντο, λόγο εγγεγραμμένο στις ανάγκες διε­ξαγωγής του ιδεολογικού και ψυχολογικού πολέμου. Μπορεί, συνεπώς, απ’ τους αρχαίους Έλληνες κλασικούς ώς τον Άγιο Θωμά τον Ακινάτη κι απ’ τους σχολαστικούς και νομομαθείς του 16ου αιώνα ώς τους σύγχρονους θεωρητι­κούς της Ηθικής και του Δικαίου να τέθηκαν τα προβλήματα της δικαιολόγη­σης ή αιτιολόγησης του πολέμου^[33], των μορφών και επιπέδων βίας, όμως τα ίδια αυτά προβλήματα δεν μεταγλωττίζονται και δεν διερευνώνται στο πεδίο της πολιτικής. Σ’ αυτό το πεδίο οι προσεγγίσεις παραμένουν απλώς αιτιοκρα­τικές, η διαλεκτική και τα συστημικά χαρακτηριστικά του πολέμου, της γενι­κής βίας, των ειδικών κατηγοριών και μορφών βίας δεν αναδεικνύονται και οι αντιτιθέμενες πλευρές προσημαίνονται ηθικά και δικαιακά. Όπως υποστηρί­ζεται, η αλήθεια υπάρχει και είναι, «εν τέλει», μία και καθολική.

Η θεωρία του δίκαιου πολέμου είτε μέσω μιας περισσότερο θεωρητικής-ηθι-κής ερμηνευτικής είτε μέσω μιας περισσότερο ιστορικής-θεσμικής ερμηνευ­τικής προχώρησε ώς τη διατύπωση αρχών και ερωτημάτων, ανάπτυξη μεθό­δων προσέγγισης και αναλυτικών πλαισίων. Γίνεται ωστόσο εύκολα αντιλη­πτό ότι τόσο οι αρχές που διέπουν τον δίκαιο πόλεμο (δίκαιη αιτία, ανακήρυ­ξη από κατάλληλη αρχή, ύπαρξη ορθής-δίκαιης πρόθεσης, ύπαρξη εύλογης πιθανότητας επιτυχίας και τήρηση αναλογικότητας μέσων-σκοπού) όσο και οι αρχές που διέπουν τη διεξαγωγή του (νομιμοποιητική βάση επιλογής των στόχων και ηθική αποτίμηση της χρησιμοποιούμενης βίας) δεν μπορούν να συγκεκριμενοποιηθούν και να αξιολογηθούν ανεξάρτητα από ιστορικούς-κοινωνικούς προσδιορισμούς^[34]. Η δίκαιη αιτία και πρόθεση, η κατάλληλη αρχή, η εύλογη πιθανότητα επιτυχίας κ.τ.π. δεν επιτρέπουν λογική, αντικειμενική κρίση και αντιφάσκουν με την ίδια τη θετικοδικαιακή θέση που, σε αντίθεση με τη φυσικοδικαιακή θέση, θεωρεί τη δικαιοσύνη κριτήριο μόνο των σκοπών και όχι των μέσων. Αυτήν άλλωστε τη θέση αντιπαραθέτει το κράτος στα ά­τομα που υιοθετούν την πολιτική αντι-βία εναντίον του, όταν αυτά επικαλού­νται τη δίκαιη υπόσταση των σκοπών τους για να δικαιώσουν τα βίαια μέσα που χρησιμοποιούν.

Και οι δύο πλευρές του πολέμου δέχονται κατά κανόνα τους ιστορικούς-οικονομικούς-κοινωνικούς παράγοντες ως λιγότερο ή περισσότερο καθορι­στικούς. Η καθεστωτική πλευρά εδραιώνει το θετικό-δικαιακό της σύστημα στην καθολική νομιμοποιητική ισχύ του σύγχρονου κράτους. Κατ’ αυτήν, το σύγχρονο κράτος, ως γενική πολιτική μορφή της κοινωνίας των πολιτών, α­ποτελεί το μοναδικό ιστορικό-κοινωνικό υποκείμενο δικαίου, στο οποίο ο άν­θρωπος, σε κάποια στιγμή της ιστορίας του, εκχωρεί το δικαίωμα της τιμω­ρίας και το αποκλειστικό δικαίωμα άσκησης βίας^[35]. Πίσω όμως από αυτή την όψη της πραγματικότητας, που αναδεικνύει τους κοινούς έννομους σκοπούς, υπάρχει η άλλη όψη της πραγματικότητας, που εμφανίζει τον συγκρουσιακό χαρακτήρα του συστήματος παραγωγής, διανομής και κατανάλωσης^[36]. Σ’ αυ­τόν κυρίως αναφέρεται η άλλη πλευρά, η πλευρά της εξέγερσης, επιχειρώ-.τας περισσότερο ίσως κι απ’ τη μεταβολή των οικονομικών-κοινωνικών σχέ­σεων την αναίρεση των ηθικών και δικαιακών σκοπών του αστικού κράτους. Για την αναίρεση αυτών των σκοπών, για τη θεμελίωση των δικών του ηθικών και δικαιακών σκοπών, το αναδυόμενο, φερόμενο ως επαναστατικό, κοινωνικο-πολιτικό υποκείμενο επικαλείται κυρίως τους νέους ιστορικούς-κοινωνικούς παράγοντες. Είναι αυτονόητο ότι, σε συνθήκες εξέγερσης, το μονοπώ­λιο της βίας του αστικού κράτους διαθέτει μερική και όχι καθολική νομιμοποί­ηση. Η ενδεχόμενη επιτυχία της εξέγερσης, όχι μόνο καταργεί το κρατικό μο­νοπώλιο της βίας, αλλά δημιουργεί μία νέα κατάσταση, μία νέα πολιτική κοι­νωνία, που αναγνωρίζεται ως νέο δίκαιο. Στις μορφές του λαϊκού δημοκρατι­κού κράτους, του σοσιαλιστικού κράτους έως και του μη κράτους, αντιστοι­χούν οι ηθικοί σκοποί και οι σκοποί του δικαίου -έως και ο απώτερος σκοπός μαρασμού του δικαίου- που προβάλλει το εκάστοτε υποκείμενο της εξέγερ­σης.

Η παραπάνω πολιτική-γεωπολιτική προσέγγιση επιχειρεί και ώς ένα βαθ­μό επιτυγχάνει την ερμηνεία της εσωτερικής σύγκρουσης ως προς τη σκοπιμότητά της, ως προς την ηθική και το δικαιακό σύστημα αναφοράς της^[37]. Σ’ αυτή την προσέγγιση δεν επαληθεύεται η αναγκαιότητα της συγκεκριμένης σύγκρουσης, καθώς θα μπορούσε να γίνει σε άλλη χρονική στιγμή, σε διαφορετικές συνθήκες, με άλλο τρόπο ή και να μη γίνει. Πολύ περισσότερο, δεν περιέχεται ερμηνεία του βίαιου χαρακτήρα της σύγκρουσης, δεν εξηγείται το γιατί και το πώς συντελείται το πέρασμα από τις μη βίαιες στις βίαιες πολιτι­κές μορφές, δεν υπάρχουν πρωτογενή αναλυτικά εργαλεία για την κατανόη­ση των «επιπέδων» της βίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν δίνονται απαντήσεις, όμως οι τελευταίες άλλοτε είναι τυπικά λογικές (από τις απλούστερες: εφαρ­μόζεται μεγαλύτερη βία για να υπερνικήσει την υπάρχουσα βία, έως τις πιο πολύπλοκες: αν δεν συνέβαινε το γεγονός Χ τότε μπορεί να μην συνέβαινε το γεγονός Υ), άλλοτε αποκλειστικά ορθολογικές (το κόστος που προκαλεί η κα­θεστωτική βία στην αντίπαλη πλευρά είναι μεγαλύτερο από τα οφέλη που α­ντλεί αυτή η πλευρά από την άσκηση της δικής της αντικαθεστωτικής βίας)^[38], άλλοτε επικαλούνται την εξωτερικότητα της βίας (αν δεν υπήρχε ο ξένος πα­ράγοντας -βλ. διπολικό σχήμα-, δεν θα ξέσπαγε εσωτερικός πόλεμος)^[39] κ.ο.κ. Κοινός παρονομαστής ή περίπου ταύτιση βίας, δύναμης, ισχύος εξουσίας… Όμως η καθαυτό ερμηνεία της βίας παραπέμπεται σε ξένες ως προς το ερ­μηνευτικό παράδειγμα θεωρίες τις οποίες αυτό (συνήθως) απλώς τις δανεί­ζεται και τις χρησιμοποιεί: δεν επιδιώκει ή δύσκολα κατορθώνει να τις «εσωτερικεύσει». Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι τα απομακρυσμένα από την κοι­νωνική θεωρία ερμηνευτικά παραδείγματα επιλέγουν τις πιο παλιές θεωρίες για τη βία, αυτές που τη θεωρούν δεδομένη, έμφυτη, ενστικτώδη, ένα είδος εσωτερικής δύναμης που πρέπει με κάποιο τρόπο να διοχετευτεί και να ικα­νοποιηθεί. Τελικά, η βίαιη πολιτική σύγκρουση δεν είναι παρά η σύζευξη υ­παρκτών αιτιών, σκοπιμοτήτων, ηθικών προσταγμάτων και υπαρκτής -μέσα σε κάθε άνθρωπο- βίας… Στα περισσότερα ερμηνευτικά σχήματα της πολιτικής-γεωπολιτικής προσέγγισης είναι φανερή η απουσία ικανοποιητικής θεω­ρίας για το κοινωνικό-πολιτικό υποκείμενο της εξέγερσης, ενώ σε μερικά α­πό αυτά διαπιστώνεται η απόλυτη αντικειμενοποίησή του.

Στο πεδίο των πολιτικών-κοινωνιολογικών προσεγγίσεων το υποκείμενο γνω­ρίζει διαφορετική μεταχείριση και εξετάζεται από ένα ευρύ φάσμα ερμηνευ­τικών σχημάτων. Η συστηματική κριτική αυτών των σχημάτων απασχολεί, ε­κτός από τη γενική, και μια θεματικά εξειδικευμένη κοινωνιολογική βιβλιογρα­φία (Γενική Θεωρία της Βίας, Πόλεμος και Κοινωνία, Μιλιταρισμός, Κρατική Βία, Πολιτισμική Βία, Ρατσιστική Βία – Εθνοκάθαρση – Γενοκτονία, Κοινωνική Ληστεία, Βίαιες Κοινωνικές Ταραχές, Ατομική Πολιτική Βία, Τρομοκρατία, Στάση-Εξέγερση-Επανάσταση κ.ά.). Τα ερμηνευτικά σχήματα (και οι θεωρίες) που εγγράφονται σ’ αυτού του τύπου τις προσεγγίσεις δεν είναι συνήθως αναγώγιμα μεταξύ τους, δεν μπορούν συνεπώς αβασάνιστα να ταξινομηθούν και να κατηγοριοποιηθούν, καθώς προκύπτουν πολύπλοκα ζητήματα επιστη­μολογικού και μεθοδολογικού χαρακτήρα. Κρίνεται συνεπώς σκόπιμο η πα­ρούσα Εισαγωγή να περιοριστεί σε μια απλή διάταξη και σε μια (εξαιρετικά συνοπτική) κριτική παρουσίαση αυτών των σχημάτων, μόνο ως προς τη θέση και την (αύξουσα) σημασία που αποδίδουν στο υποκείμενο και στα στοιχεία που το συγκροτούν.

Στην αρχή αυτής της διάταξης μπορούν να τοποθετηθούν ορισμένα από τα ερμηνευτικά σχήματα του λεγόμενου δυτικού μαρξισμού που διαφέρουν απ’ τον στείρο αντικειμενισμό και τον ακραίο στρουκτουραλισμό, αλλά κατά προτεραιότητα αντιμάχονται τον ιδεαλιστικό υποκειμενισμό. Σ’ αυτά, το υπο­κείμενο επανεμφανίζεται και αποκαθίσταται, ταυτόχρονα ως δομή και ατομι­κότητα, ως αντικειμενικότητα και ως πράξη^[40]. Παράλληλα επιχειρείται η ρή­ξη με τον εξελικτικό υλισμό και με ό,τι αυτός συνεπιφέρει στη μη κατανόηση των συμβολικών συστημάτων, των πολιτισμικών εκφράσεων και, κατά συνέ­πεια, στην κοινωνιολογική ανάλυση των ιδεολογιών (θρησκειών, εθνικισμών, έως και αυτών που ορίζονται ως σοσιαλιστικές ουτοπίες). Έτσι πραγματο­ποιείται ο διαχωρισμός της ιδεολογίας από το σώμα της θεωρίας και ο επαναπροσδιορισμός της στο πεδίο της πολιτικής. Αποφασιστική θεωρητική επιρροή πάνω σ’ αυτά τα ερμηνευτικά σχήματα άσκησε το στρουκτουραλιστι­κό ρεύμα του «αλτουσερισμού»^[41], που επικέντρωσε το ενδιαφέρον του στην αθέατη πλευρά της πραγματικότητας, στις αφανείς οικονομικές, κοινωνικές και ψυχολογικές δομές. Δευτερεύουσα επιρροή, έκδηλη ή άδηλη στον πολι­τικό λόγο και στην πολιτική πράξη, άσκησε ο φονξιοναλισμός, που επικεντρώ­θηκε στην ορατή πραγματικότητα επιχειρώντας να διατυπώσει μια γενική θε­ωρία για τη κοινωνική δράση. Μέσω αυτών των σχημάτων, μπορεί να επιτυγ­χάνεται μια ορισμένη πολιτική οριοθέτηση έναντι του βολονταρισμού, που, κάποιες πρακτικές του, σε συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους, προκάλεσα, σε κοινωνικά και σε απελευθερωτικά κινήματα αδιέξοδα ή ήττες’ συντελείται όμως, μ’ αυτό τον τρόπο, η «σε τελευταία ανάλυση» υπαγωγή των κοινωνικών, πολιτικών και ιδεολογικών μορφών στην οικονομική σφαίρα (ή ορ” γικότητα) και δεν παράγεται αξιόλογη θεωρία για την κοινωνική και πο δράση. Ιδιαίτερα στη μεταπολεμική Ευρώπη, η παραγωγή αντισυστημυαί πολιτικής πρακτικής υπήρξε το πιο αδύνατο σημείο αυτών των ερμηνευτικών σχημάτων, καθώς, ακόμη και όταν επιχειρήθηκε, αιχμαλωτίστηκε από τη λο­γική της αντικειμενικής δομής που περιέγραφε και αποξενώθηκε από τη λο­γική της υποκειμενικής πραγματικότητας που παρέγραφε. Οι ρήξεις και: το μες με τις πολιτικές των μεγάλων, ιστορικών κομμάτων της σοσιαλδημοκρατίας, της σοσιαλιστικής ή και κομμουνιστικής αριστεράς, πέρα από προθέ­σεις, ελάχιστα πραγματοποιήθηκαν και, κάπου, χάθηκαν.

Οι στρουκτουραλιστικής η φονξιοναλιστικής θεωρητικής θεμελίωσης τά­σεις της ευρωπαϊκής μαρξιστικής αριστεράς, μπορεί να διαχωρίζονται ριζικά, ως προς τον τρόπο που κατανοούν την υλικότητα της ιδεολογίας (όπως και τη κομματική μορφή, τη δημοκρατική αρχή κ.ά.), από τα ιστορικά κομμουνι­στικά κόμματα, ασκούν όμως περίπου ταυτόσημη με αυτά κριτική στην πολι­τική αντι-βία. Οι θεωρητικές αυτές τάσεις αντικειμενοποιούν τον καπιταλισμό σε τέτοιο βαθμό που οι καπιταλιστικές αντιθέσεις νοούνται σχεδόν αποκλει­στικά ως σχέσεις και τα υποκείμενα νοούνται ως οι πλευρές των αντιθέσεων (ή στοιχεία του συστήματος) που προκύπτουν αέναα από αυτές και υπάρ­χουν μόνο μέσα από αυτές^[42]. Μ’ αυτό τον τρόπο τα υποκείμενα χάνουν την ό­ποια ξεχωριστή, αυτοτελή σημασία τους, μπορούν πάντοτε ν’ αντικαταστα­θούν, είναι συνεπώς άσκοπο να γίνονται στόχος της πολιτικής αντι-βίας. Μό­νο σε εξαιρετικές ιστορικές στιγμές, όταν η συσσώρευση ισχύος από το κοινωνικό-πολιτικό υποκείμενο ρηγματώνει τις δομικές σχέσεις του συστήματος, κι όταν αυτό για να επιβιώσει καταφεύγει στην ύστατη, επιθανάτια καθεστωτική βία, τότε και μόνο τότε, με σκοπό την απόκρουση της, η μαζική πολιτική : τι-βία γίνεται θεμιτή και σκόπιμη^[43].

Σύμφωνα μ’ αυτό το εξελικτικό σχήμα ανάπτυξης των «μορφών πάλης»,
ζύμωση, προπαγάνδα, διαδήλωση, απεργία, γενική απεργία αποτελούν κυρίαρχες πρακτικές διακριτών σταδίων διατεταγμένων σε μια σχεδόν γραμμική
ποσοτική-χρονική αλληλουχία που ποιοτικά μετεξελίσσεται και κορυφώνεται
σε ένοπλη προπαγάνδα, ένοπλες διαδηλώσεις και σε ένοπλη εξέγερση ή επανάσταση τη στιγμή της καταληκτικής σύγκρουσης με το καθεστώς. Όχι μόνο η στρατηγική και η τακτική οφείλουν να υπακούουν σ’ αυτό το σχήμα, άλλα και η ηθική των μέσων πολιτικής πάλης σχετικοποιείται καθώς η βία από εγκληματική γίνεται ξαφνικά δίκαιη στο τελευταίο στάδιο της εξεγερτικής για ορισμένους) ή της επαναστατικής (για ορισμένους άλλους) διαδικασίας.

Η κατάταξη της στρουκτουραλιστικής η φονξιοναλιστικής θεωρητικής θε­μελίωσης σ’ ένα γενικό πλαίσιο περιοδολόγησης των μορφών και μέσων πά­λης δεν είναι ούτε εύκολη ούτε έχει ιδιαίτερη χρησιμότητα. Κι αυτό, αφενός γιατί ένα τέτοιο πλαίσιο, θεωρητικά αξιόπιστο και ολοκληρωμένο -ως προς τα κοινωνιολογικά, πολιτικά, ιστορικά στοιχεία και μεθόδους που το συνιστούν- δεν υπάρχει και, αφετέρου, γιατί οι δυο αυτοί τρόποι θεωρητικής θεμελίωσης 5εν έδωσαν στο συγκεκριμένο ζήτημα κάποιες πρωτότυπες και σημαντικές α­ναλύσεις. Αν μνημονεύονται ιδιαίτερα, αυτό δεν οφείλεται στο γεγονός ότι υ­πάρχουν αλλά στο ότι ενυπάρχουν, μαζί με διάφορες εκδοχές της λεγόμενης θεωρίας των παραγωγικών δυνάμεων, στις στρατηγικές και τακτικές, στην κριτική και πολεμική των θεσμικών κομμουνιστικών κομμάτων^[44].

Στην αντίπερα όχθη, και σε αντιπαλότητα με τα τότε μεγάλα θεσμικά κομ­μουνιστικά κόμματα (που πρακτικά-πολιτικά ενσωμάτωναν τις πιο πάνω αντι­λήψεις), εμφανίστηκε τη δεκαετία του ’60 ένα ισχυρό (αν και μειοψηφικό) ρεύ­μα. Το ρεύμα αυτό δημιουργήθηκε από τάσεις που αποσχίσθηκαν από αυτά τα κόμματα ακολουθώντας κυρίως τις θεωρητικές προτάσεις-ιδέες του Μάο τσε Τουνγκ για τον παρατεταμένο επαναστατικό πόλεμο και του Τσε Γκεβάρα για τις εστίες του ανταρτοπόλεμου (φοκισμός). Αυτό το ρεύμα παράλληλα ε­πιδόθηκε σε μια επανανάγνωση της μέχρι το 1920 πολιτικής (κυρίως της λενι­νιστικής) παράδοσης, συγχωνεύτηκε με άλλα ριζοσπαστικά θεωρητικά ρεύμα­τα και πολιτικές πρακτικές, επεξεργάστηκε (άλλοτε επιφανειακά και άλλοτε σε βάθος) νέα θεωρητικά και πρακτικά πρότυπα και επηρέασε αποφασιστικά τα συγκρουσιακά ή ένοπλα κινήματα της εποχής του. Η πολιτική θεωρία και πρα­κτική αυτού του ρεύματος αποτέλεσε ρήξη σε πολλά επίπεδα με κυρίαρχες α­ντιλήψεις της τριτοδιεθνικής περιόδου και καθολική ρήξη με τις αντιλήψεις^[45]του αναδυόμενου μεταπολεμικά θεσμικού κομμουνιστικού κινήματος. Ειδικό­τερα, στο εξελικτικό σχήμα ανάπτυξης των «μορφών πάλης» αντιπαρέθεσε έ­να πλήθος σχεδίων που προσπαθούσαν να συνθέσουν μαζικές με παραδειγ­ματικές, νόμιμες με μη νόμιμες, μεταρρυθμιστικού με αποσταθεροποιητικού χαρακτήρα, μη βίαιες με βίαιες πολιτικές μορφές. Σ’ αυτές τις μορφές, άλλο­τε περιστασιακά και ευέλικτα, άλλοτε δομικά και σταθερά, συμπύκνωναν τη πολυπλοκότητα των ρήξεων σε αντιστοιχία με την πολυπλοκότητα των αντιθέ­σεων. Για τις θεωρίες και πρακτικές αυτού του ρεύματος υπάρχουν συγκεκρι­μένες αναλύσεις και κρίσεις σε πολλά από τα κείμενα που ακολουθούν.

Στη συνέχεια αυτής της διάταξης -και σε σχετική αντίθεση με τα προηγούμε­να στρουκτουραλιστικού ή φονξιοναλιστικού τύπου ερμηνευτικά σχήματα-μπορούν να τοποθετηθούν δύο τουλάχιστον κατηγορίες ερμηνευτικών σχημά­των. Στην πρώτη θα περιληφθούν όσα σχετίζονται περισσότερο με τη νεότε­ρη ευρωπαϊκή πολιτική σκέψη και εμπειρία και στη δεύτερη όσα σχετίζονται με αντίστοιχες εμπειρίες σε άλλες (κοινωνικά, οικονομικά, πολιτισμικά διαφο­ρετικές) περιοχές του πλανήτη. Στα ερμηνευτικά σχήματα της πρώτης κατη­γορίας ιδιαίτερη θέση κατέχουν πολλά από τα κύρια ρεύματα του δυτικού μαρξισμού[46] που προοδευτικά απομακρύνουν το κέντρο της θεωρητικής τους ενασχόλησης απ’ τις οικονομικές και πολιτικές δομές, στρέφονται -ή επι­στρέφουν^[47]– στη φιλοσοφία και επικεντρώνουν τις αναλύσεις τους είτε στο υ­ποκείμενο, είτε στο ιστορικό υποκείμενο, που ώς και τη δεκαετία του ’60 είναι κατά γενική αποδοχή η εργατική τάξη, είτε στον υποκειμενικό παράγοντα, που επιχειρείται να επαναπροσδιοριστεί σε σχέση με την εργατική τάξη, είτε στο νέο υποκείμενο, που συμπίπτει με τις πρώτες αναλύσεις που «αποχαιρε­τούν» το προλεταριάτο. Η αναζήτηση του υποκειμένου επικαιροποιείται συνε­χώς, μέχρι τη γνωστή πρόσφατη κατηγοριοποίηση -μέσω άλλων διαδρομών-του πλήθους^[48] ή τις αναλύσεις της μετανεωτερικότητας.

Ο υποκειμενικός παράγοντας δεν είναι ωστόσο το μόνο στοιχείο που παραλλάσσει αυτά τα ερμηνευτικά σχήματα από τα αντίστοιχα που επικαλού­νται τον υλιστικό (ή καλύτερα αντι-ιδεαλιστικό) αντικειμενισμό ή από όσα εγγράφονται στο ρεύμα του «αλτουσερισμού»: είναι ακόμη η πολιτισμική κριτι­κή της αστικής κοινωνίας και πολιτικής, η οποία «εξ ορισμού πρέπει να είναι υποκειμενική και ιδεολογική»^[49]. Τα ερμηνευτικά σχήματα αυτής της κατηγορί­ας -αν και παρουσιάζουν μεταξύ τους βαθιές διαφορές- διακατέχονται από την ίδια αγωνία: να κατανοήσουν τις νεότερες κοινωνίες, αυτές που προαναγ­γέλλονται στο μεσοπόλεμο και μορφολογικά καταλήγουν στον μεταπόλεμο, ιδιαίτερα δε αυτές που εμφανίζονται με ριζικά νέα χαρακτηριστικά στο ύστε­ρο στάδιο του καπιταλισμού, στο στάδιο της τελευταίας (δεκαετία του 70 και μετά) καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης. Σε ό,τι αφορά το υποκείμενο ως ατομικότητα, από τους κύριους εκπροσώπους αυτών των ρευμάτων του δυτικού μαρξισμού, περισσότερο ενδιαφέρθηκαν ο Χ. Μαρκούζε και ο Ζ.Π. Σαρτρ.

Ο τελευταίος, από πολύ νωρίς (1946), προσπάθησε να απαντήσει σε ερω­τήματα σχετικά με τις διεργασίες ενδογενοποίησης των κοινωνικών σχέσεων και καταστάσεων στο άτομο που εξεγείρεται και στο άτομο που επαναστα­τεί^[50]. Ξεκινώντας από μια περιγραφή των παραγωγικών σχέσεων και του ζη­τήματος της εργασίας που προσιδιάζει στην ανάλυση του Μαρξ, διακρίνει στο άτομο έναν εργαζόμενο κι έναν καταπιεζόμενο, ανάγει τον «δεύτερο» στον «πρώτο», αλλά ενδιαφέρεται περισσότερο για τον δεύτερο, τον καταπιε­ζόμενο, αυτόν που σε ορισμένα επίπεδα συνείδησης εξεγείρεται και σε άλλα, ανώτερα επίπεδα, κοινωνικής συνείδησης επαναστατεί. Στο σημείο αυτό το σημαντικό στοιχείο είναι η ανάδειξη του καταπιεσμένου, αυτού που «αποκτώ­ντας συνείδηση της κοινωνικής δομής από την οποία εξαρτάται απαιτεί μια φιλοσοφία που να σκέφτεται την κατάσταση του […] μια φιλοσοφία που πρέ­πει να είναι καθολική, να προσφέρει δηλαδή μια καθολική γνώση της ανθρώ­πινης κατάστασης»^[51], η ανάδειξη αυτού για τον οποίο η δράση, όπως υπο­στηρίζει, δεν έχει νόημα παρά μόνο όταν αφορά την ίδια την ανθρώπινη κα­τάσταση. Το λιγότερο σημαντικό στοιχείο είναι η ριζική διάκριση του εξεγερ­μένου απ’ τον επαναστατημένο άνθρωπο, που παραπέμπει σε παλιές κριτικές στο «αυθόρμητο» και στον «οικονομισμό»: σε κριτικές, παρά ταύτα, που ήταν σωστές μόνο όταν συνδέονταν με συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα και σχε­τικούς με αυτά κοινωνικό-πολιτικούς προσδιορισμούς· και κριτικές εύλογες σε ιστορικές φάσεις επέκτασης, κοινωνικής οργάνωσης και πολιτικής προ­γραμματικής έκφρασης του βιομηχανικού προλεταριάτου, όταν ακόμη ορθό­δοξες και ετερόδοξες ερμηνείες του μαρξισμού συνέκλιναν στον ορισμό της εργατικής τάξης ως του ιστορικού υποκειμένου.

Όμως, στον ανεπτυγμένο κόσμο, το κοινωνικό, πολιτικό, πολιτισμικό τοπίο άλλαζε^[52]…

Με την ανάδυση, στα μέσα της δεκαετίας του 70, μιας νέας ιστορικής συ­γκυρίας που χαρακτηρίζεται από την επικράτηση ενός νέου παραγωγικού-τεχνολογικού παραδείγματος, οι μεγάλες βιομηχανικές μονάδες κομματιάζο­νται και οργανώνονται σε επιχειρησιακά δίκτυα, ο παραγωγικός ιστός αναδια­τάσσεται γεωγραφικά (αποβιομηχάνιση στον «Βορρά», εκβιομηχάνιση στον ασιατικό, κυρίως, Νότο), οι νόρμες παραγωγής και κατανάλωσης αλλάζουν ριζικά. Με την επικράτηση του νεοφιλελεύθερου μοντέλου το χρηματιστήριο και οι χρηματαγορές κυριαρχούν, το προνοιακό ή κράτος πρόνοιας συρρι­κνώνεται, τα δημόσια αγαθά ιδιωτικοποιούνται, το ίδιο και τα εκπαιδευτικά συστήματα (που, ενώ επεκτείνονται, αλλάζουν ριζικά σε μορφή και ουσία), οι εργασιακές σχέσεις μετασχηματίζονται σε μικροκλίμακα και μακροκλίμακα, η φυσιογνωμία και η τοπολογία των συνδικάτων αλλάζει, οι πόλεις και η ύπαι­θρος μεταμορφώνονται^[53], οι κοινωνικές και οι ανθρώπινες σχέσεις αλλάζουν… α­τομικισμός, ανασφάλεια, φόβος, απομόνωση, διάψευση, περιθώριο… Σ’ αυτή την οπωσδήποτε ελλιπή εικόνα αντιπαραβάλλεται μία άλλη, ίσως το ίδιο ελλι­πής: νέες πολιτισμικές στάσεις και συμπεριφορές, αμφισβήτηση, εξεγέρσεις των μαύρων και αντιπολεμικό κίνημα στις ΗΠΑ, Μάης του ’68, εξάπλωση της αμφισβήτησης, αντιπολεμικό-αντιιμπεριαλιστικό κίνημα (πόλεμος Βιετνάμ), κίνημα ενάντια στα πυρηνικά, «άγριες» απεργίες (Γερμανία 70-74), κινήματα και οργανώσεις ένοπλης πολιτικής βίας (Ιρλανδία, Ισπανία και Γερμανία, Ιτα­λία, Γαλλία, Βέλγιο, Ελλάδα), πολύμορφα κινήματα μη ένοπλης κοινωνικής βίας (Γερμανία στις δεκαετίες 70, ’80, Ιταλία τη δεκαετία του 70), ύφεση (’85-’95), ανάκαμψη και δημιουργία ενός σημαντικού κινήματος ενάντια στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση (Σιάτλ, Γένοβα, Φλωρεντία, αντιπολεμικές κινητοποιήσεις…).

Η αναλυτική εμπειρική παράσταση, ύστερα από διαδοχικές αναγνώσεις (περίπου ανά δεκαετία, αρχίζοντας από τα τέλη του ’60) της νεότερης οικο­νομικής, κοινωνικής, πολιτικής, πολιτισμικής πραγματικότητας του οικονομι­κά αναπτυγμένου κόσμου, πολύ δε περισσότερο του οικονομικά αναπτυσσο­μένου και μη αναπτυσσομένου κόσμου, παρουσιάζει τις ίδιες δυσκολίες με την αναλυτική θεωρητική αναπαράσταση της. Ειδικότερα σε ό,τι αφορά τις νέες υποκειμενικότητες, η κατανόηση τους προϋποθέτει τρία επίπεδα γνώ­σης: το πρώτο περιέχει τις εικόνες που σχηματίζουν για τον εαυτό τους, τις ακροϊδεολογίες τους, τη γενική ιδέα και στάση τους απέναντι στην πολιτική̇̇το δεύτερο τις κοινωνικοπολιτικές τους συμπεριφορές̇και το τρίτο τα νοή­ματα, τους τρόπους και μορφές της πολιτικής και αντι-πολιτικής τους δρά­σης. Στα τρία αυτά επίπεδα η προσπάθεια που καταβλήθηκε και η γνώση που αποκτήθηκε είναι εξαιρετικά άνισες. Η συμβολή των κύριων ερμηνευτικών σχημάτων του «δυτικού μαρξισμού» υπήρξε αντίστοιχα άνιση, καθώς αυτά εί­χαν ν’ αντιμετωπίσουν τα μεγάλα θέματα που άνοιξαν ο 19ος και οι πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Αυτός ήταν και ο βασικός λόγος που αναπτύχθη­καν περισσότερο στο πρώτο και ώς ένα βαθμό στο δεύτερο επίπεδο της πιο πάνω διάταξης.

Στα τέλη του 19ου αιώνα ο Μ. Βέμπερ δημιουργεί το δικό του θεωρητικό παράδειγμα, στο οποίο περιλαμβάνει και το πρόβλημα της δράσης. Γι’ αυτόν η έννοια κοινωνία είναι αξεχώριστη από την ιδέα της κοινωνικής δράσης, η κατανόηση μιας κοινωνίας προϋποθέτει σύλληψη της μέσω των δράσεων και αντιδράσεων που τη συνιστούν, των τρόπων εκδήλωσης τους και των επιδιω­κόμενων σκοπών. Η κατηγοριοποίηση που προτείνει, σε ορθολογική δράση, σε συμπεριφορά και σε μη ορθολογική δράση, η διάκριση που εφαρμόζει με­ταξύ κοινωνιολογικής και ψυχολογικής προσέγγισης και η συνάρτηση της ορ­θολογικής δράσης με το νόημα αποτελούν μια νέα και ενδιαφέρουσα μεθο­δολογική αφετηρία. Η μέθοδος του χρησιμοποιεί αλλά και υπερβαίνει την αιτιακή προσέγγιση, συνδυάζει τις τεχνικές της εμπειρικής περιγραφής και την τέχνη της κατανόησης.

Νεότερα ωστόσο ερμηνευτικά σχήματα, που να άντλησαν από την επανα­στατική θεωρία και εμπειρία της περιόδου 1870-1920 (όπου τελικά επικρατεί η λενινιστική αντίληψη), από το ρεύμα του δυτικού μαρξισμού, από τις θεωρίες των Μ. Βέμπερ, Α. Σουτζ κ.ά., και που στη συνέχεια να εμβάθυναν σε θέματα του δεύτερου (κοινωνικοπολιτικές συμπεριφορές) και τρίτου επιπέδου (νοήμα­τα, τρόποι και μορφές πολιτικής και αντί-πολιτικής δράσης) δεν υπήρξαν πολ­λά. Όσα πάλι δημιουργήθηκαν παρέμειναν διάσπαρτα και δεν ολοκληρώθηκαν (τουλάχιστον ακόμη) σ’ ένα κάποιο κοινωνικό-πολιτικό πεδίο εφαρμογής.

Η γνωριμία σήμερα μ’ αυτά τα σχήματα παραπέμπει υποχρεωτικά στη διε­θνή βιβλιογραφία-αρθρογραφία και σε μια πολύ περιορισμένη και ασυνεχή ελληνική. Αυτές περιλαμβάνουν κείμενα που είναι άλλοτε γενικά και θεωρητι­κά, άλλοτε ειδικά και εμπειρικά. Στην ελληνική θεωρητική βιβλιογραφία ξεχώ­ρισε η εισαγωγική -και όχι μόνο- ανάλυση του Β. Καραποστόλη που επιχεί­ρησε μέσω της κριτικής του στρουκτουραλισμού να αναδείξει τις θεωρητικές πτυχές του ζητήματος της κοινωνικής δράσης^[54]. Σε μια περίοδο που στην Ελ­λάδα οι μόνες αξιόλογες προσπάθειες σε ζητήματα πολιτικής θεωρίας εγ­γράφονταν στο ρεύμα του στρουκτουραλισμού και οι μόνες πολιτικές πρακτι­κές που επιχειρούσαν αντισυστημικές ρήξεις ήταν εμπειρικές-ακτιβιστικές, το βιβλίο αυτό θα μπορούσε ν’ αποδειχτεί χρήσιμο^[55]. Κάτι τέτοιο όμως (για λό­γους που εδώ δεν υπάρχει δυνατότητα να εκτεθούν) δεν έγινε.

Στις προηγούμενες ενότητες επιχειρήθηκε η ανάδειξη του υποκειμένου ως σχετικά αυτόνομου και αυτοκαθοριζόμενου στοιχείου μέσα στο κοινωνικό-οικονομικό γίγνεσθαι, και ασκήθηκε κριτική στη θεώρηση του ως στοιχείου που πραγματοποιεί σχέσεις και υποδύεται ρόλους μέσα σε μια προκαθορισμένη δομή. Υποστηρίχθηκε ότι η προτεραιότητα των κοινωνικών σχέσεων ή των τα­ξικών σχέσεων (όπου οι κοινωνικοί σχηματισμοί διαχωρίστηκαν και ορίστηκαν σε τάξεις), ως υλικών καταστάσεων και ως ιδεολογικών, φαντασιακών, συμ­βολικών αναπαραστάσεων, έναντι των ατομικών σχέσεων, δεν αναιρεί την ι­διαιτερότητα ή μοναδικότητα των πολιτικών συμπεριφορών και δράσεων. Κα­μία ταξινομική/ερμηνευτική αναγκαιότητα δεν καθιστά έγκυρη την τελική α­ναγωγή των μερικών ή ατομικών δράσεων, που συνδιαμορφώνονται εντός τού οιουδήποτε κοινωνικού η πολιτικού όλου, σε μια ολική δράση. Οι κοινωνικές και πολιτικές δράσεις δεν μπορούν συνεπώς να κατανοηθούν ως αντι­κειμενικές και μόνο υλικότητες ή συμβολισμοί, πολύ δε περισσότερο δεν μπο­ρεί η ερμηνεία τους να προκύπτει μέσα από αξιολογικές ωφελιμιστικές, ηθι­κές ή δικαιακές κρίσεις. Και τούτο διότι κοινωνικές ή πολιτικές δράσεις δεν μπορούν να υπάρξουν μέσα από σχέσεις (ή σχήματα) αιτιότητας, ούτε μπο­ρούν να καθοδηγηθούν (παρά, ίσως, μόνο στιγμιαία ή περιστασιακά) από (α­νορθολογικά) ένστικτα (αβέβαιης ορθολογικότητας), κίνητρα ή (ορθολογι­κούς) σκοπούς. Για να υπάρξουν αυτές οι δράσεις, και πολύ περισσότερο για να προσλάβουν βίαιες μορφές, προϋποτίθενται βιώματα και υποκειμενικά κοι­νωνικά νοήματα που παράγει η ιδιότυπη και μοναδική σε κάθε άνθρωπο ενο­ποίηση του υποκειμενικού και αντικειμενικού κόσμου. Μια τέτοιου τύπου προσέγγιση δεν προσιδιάζει συνεπώς στη σύλληψη «εκ των ένδον» της υποκειμενικής ψυχολογίας και δεν εξοστρακίζει την αντικειμενικότητα από τα κοινω­νιολογικά ερμηνευτικά σχήματα. Ούτε, τέλος, ανάγει τις κοινωνικές και πολιτικές δράσεις σε πολιτισμικού χαρακτήρα πράξεις, όπως θα επιχειρούσε μια πρωτόλεια βεμπεριανή προσέγγιση- αντίθετα, επιχειρεί να τις καταλάβει ως κοινωνικο-ιστορικές πράξεις.

Ώς εδώ, παρουσιάστηκαν ερμηνευτικά σχήματα και θεωρίες που εξετά­ζουν το πρόβλημα της κοινωνικής και της πολιτικής δράσης στη γενική του μορφή και όχι στις ειδικές μορφές της βίαιης-ένοπλης πολιτικής δράσης. Έ­τσι, το πρόβλημα της ταυτόχρονης ανάπτυξης βίαιης και μη-βίαιης δράσης από διαφορετικά πολιτικά υποκείμενα για την πραγμάτωση του ίδιου πολιτικού σκοπού δεν εξετάστηκε. Βέβαιο είναι ωστόσο ότι η απάντηση δεν μπορεί να περιοριστεί στην ανακάλυψη δύο έλλογων, πλην ριζικά αντίθετων, προσεγγί­σεων οι οποίες συνδέονται με δύο ριζικά διαφορετικές κατηγορίες πολιτικής αντίληψης και γνώσης. Τέτοιοι λόγοι οπωσδήποτε υπάρχουν και, σε ό,τι αφορά την πλευρά που υιοθετεί και κάνει πράξη την πολύ υψηλού υποκειμενικού, υλικού και ψυχολογικού «κόστους»^[56] βίαιη-συγκρουσιακή πολιτική επιλογή, δημιουργούν την αναγκαία συνθήκη. Δεν αποτελούν όμως και την ικανή, αυ­τήν που αν υπήρχε θα επέτρεπε την εξαντικειμένιση και επιστημονική θεμελί­ωση των αναλυτικά-μεθοδολογικά άρτιων σχεδίων βίαιης πολιτικής δράσης.

Συμπερασματικά, προκύπτει ότι η κοινωνικο-οικονομική πραγματικότητα δεν συντελεί μόνη -ή τόσο^[57] όσο της αποδίδεται- στην επιλογή ενός σχεδίου πολιτικής βίας. Στη λήψη της μεγάλης αυτής και με υψηλό κοινωνικό, συλλογικό και προσωπικό κόστος απόφασης, είναι καταλυτική η επιρροή των πολιτι­κών, θεωρητικών και εμπειρικών παραγόντων που αντιλαμβάνεται, αναλύει και συγχρόνως βιώνει το υποκείμενο. Σ’ αυτούς τους παράγοντες κεντρικό στοι­χείο αποτελεί η διάψευση^[58] των μη βίαιων πολιτικών σχεδίων. Πράγματι, σε πε­ριόδους αποτυχίας ή ήττας των μεγάλων σχεδίων -εθνικοαπελευθερωτικών, λαϊκοδημοκρατικών ή σοσιαλιστικών- κοινωνικής και πολιτικής αλλαγής η πο­λιτική πράξη προσανατολίζεται σε ριζοσπαστικές, βίαιες πολιτικές μορφές^[59].

Στο ζήτημα αυτό, όπως ήδη αναφέρθηκε, υποδειγματική είναι η μελέτη του Βιερβορκά^[60] Κοινωνίες και τρομοκρατία, όπου συνδυάζει την εξωτερική, αντικειμενική με την εσωτερική, υποκειμενική θεώρηση των βίαιων πολιτικών σχεδίων. Μελέτη θεωρητική, καθώς δεν περιορίζεται στη κριτική παράθεση θεωρητικών προτάσεων αλλά «κάνει» θεωρία, μελέτη εμπειρική, επειδή δεν αρκείται στη ποσοτική ανάλυση βίαιων πολιτικών γεγονότων αλλά δημιουργεί εμπειρικό πεδίο από δρώντα υποκείμενα τέτοιων γεγονότων, μελέτη που υ­περβαίνει και το κλασικό δίλημμα: μαζική επαναστατική βία ή ατομική αντεπαναστατική βία, καθώς δεν είναι αξιολογική και δεν αναζητά μόνο ή κυρίως την αντικειμενικά-εξωτερικά οριζόμενη πολιτική ορθολογικότητα. Θεμελιώ­νοντας ο συγγραφέας την ανάλυση του στην έννοια του νοήματος, γράφει:

Ηθικού χαρακτήρα κρίσεις συνοδεύουν την απόρριψη της βίας στο χώρο τού ακα­τανόητου και της τρέλας. Το ακατανόητο και η τρέλα γίνονται οι κύριες κατηγορίες μιας περιγραφής που αντικαθιστούν την ερμηνεία. [Όμως] κατηγορίες όπως καθαρή τρέλα, απόλυτη έλλειψη νοήματος, βαρβαρότητα δεν είναι κοινωνιολογικές. [Οι κατη­γορίες της απόλυτης έλλειψης νοήματος, της βαρβαρότητας] απευθύνονται στον κοι­νό νου. Επιρρωμένες από μια επικοινωνιακή σκηνοθεσία, δείχνοντας παράλληλα την άρνηση και την ανικανότητα του [του κοινού νου] να κατανοήσει τον λόγο και τις πρά­ξεις που θίγουν μια συλλογικότητα. Το πρόβλημα [όμως] δεν είναι εδώ να κρίνουμε αλλά να αποκαλύψουμε τη φύση των συμπεριφορών έτσι όπως αυτές εκδηλώνονται.

Και κάνοντας το επόμενο βήμα προς την αποκάλυψη του νοήματος απο­φαίνεται:

Η τρομοκρατία φέρει το βάρος μιας ρήξης που απαγορεύει κάθε επικοινωνία α­νάμεσα στο νόημα που η ίδια αποδίδει στον εαυτό της και στο μη νόημα που της α­ποδίδεται […]. Ορίζει με πολύ υποκειμενικό τρόπο την ταυτότητα του πρωταγωνιστή και με πολύ αντικειμενικό αυτήν του αντιπάλου […]. Βέβαια αυτή η ρήξη όταν είναι ο­λοκληρωτική καθιστά δύσκολη μια κατεξοχήν κοινωνιολογική ανάλυση. Δεν φαίνεται να υπάρχει πια κοινωνική σχέση αλλά πόλεμος, δεν φαίνεται να υπάρχουν πια πρω­ταγωνιστές στην κοινωνική και πολιτική σκηνή αλλά δυνάμεις του σκότους. [Για τον πρωταγωνιστή] το νόημα ολόκληρο έχει γείρει προς τη μία μόνο πλευρά, τη δική του, [για τους άλλους] το νόημα είναι ολότελα ξένο ως προς τη δράση του. [Η] υπερσυγκέντρωση του νοήματος από την πλευρά του πρωταγωνιστή αποτελεί προϊόν μιας διαδικασίας στη διάρκεια της οποίας αυτός ακολούθησε την ανιούσα σπείρα της βί­ας και δείχνει ότι αυτός δεν απαλλάχθηκε, απλά και απόλυτα, από τις αρχικές και εν­διάμεσες σημασίες και νοήματα που εμψύχωναν τη δράση του. Αντίθετα, διατήρησε κατά το μάλλον αυτές τις σημασίες και τα νοήματα με έναν τρόπο όλο και περισσό­τερο ιδεολογικό […] δίνοντας τους συνεκτικότητα και λογική συνοχή οι οποίες εκφρά­ζονται με τα όπλα και παράλληλα με, συχνά εκτεταμένη, παραγωγή (πολιτικού) λόγου. Εξασφαλίζει έτσι για τον εαυτό του έναν τρόπο λειτουργίας (και διαχείρισης των κα­ταστάσεων) που του αντιστοιχεί, ακατανόητον όταν βλέπεται από έξω, πολύ πιο ορθολογικόν και λογικό όταν βλέπεται από μέσα^[61].

Μ’ αυτές τις σκέψεις ο συγγραφέας τοποθετεί το ζήτημα των πρωταγωνι­στών της πολιτικής βίας σε σωστές βάσεις και παράλληλα αναδεικνύει ένα άλλο σημαντικό ζήτημα, αυτό του πολιτικού λόγου ως συστατικού στοιχείου του νοήματος των βίαιων πολιτικών μορφών. Η απάντηση στο ζήτημα αυτό, σε καιρούς δύσκολους σαν τους σημερινούς, με τον ιδεολογικό πόλεμο και πάλι σε έξαρση, με τη χωρίς προηγούμενο δύναμη των μμε προσανατολισμέ­νη στη διαμόρφωση αντιλήψεων και ιδεοτύπων, επιτρέπει ή αποτρέπει την α­ναγόρευση όρων όπως τρομοκρατία ή ληστοκρατία σε βασικές ερμηνευτικές κατηγορίες. Η σύνδεση της ένοπλης πολιτικής πάλης με τον «τρόμο», επειδή ενίοτε προκαλεί τρόμο, ή με το κοινό-ποινικό έγκλημα, επειδή ενίοτε καταφεύ­γει σε αυτό, αποτελεί «ρητορική» που εγγράφεται στη λογική του ψυχολογι­κού και ιδεολογικού πολέμου και δεν ενδιαφέρεται για την ερμηνεία αλλά μό­νο για την απαξίωση της αντίπαλης πλευράς^[62]. Ο ιδεολογικός αυτός πόλεμος έχει αποφέρει αποτελέσματα επηρεάζοντας πολλούς αναλυτές. Ο Μ. Βιερβορκά, αν και όπως φάνηκε γνωρίζει το δρόμο, δεν τον ακολουθεί πάντα… Έ­τσι, χρησιμοποιεί, και προϊόντος του χρόνου νομιμοποιεί, τον εξαιρετικά περιορισμένο (και σημειολογικά «φορτισμένο») όρο τρομοκρατία ως γενική πο­ντική κατηγορία περιγραφής και ανάλυσης φαινομένων πολιτικής αντι-βίας^[63].

Σχετικά με τη γέννηση και εξέλιξη της έννοιας τρομοκρατία τον τελευταίο καιρό γράφονται πολλά, ορισμένα κείμενα όμως έχουν ξεχωριστό ενδιαφέ­ρον. Οι Καπιτάν και Σούλτε^[64] αναλύουν την ένοπλη πολιτική αντι-βία ως δρά­ση του κοινωνικού υποκειμένου δι’ εαυτό και ως δράση εξαντικειμενισμένη που λειτουργεί, μέσω και της ρητορικής, ανεξάρτητα από αυτό: Αφού θέσουν το ερώτημα: «Τι ακριβώς είναι τρομοκρατία; Ποιος την ασκεί και για ποιο λό­γο; Ποιες είναι οι κατάλληλες απαντήσεις σ’ αυτή τη μορφή βίας;», απαντούν:

 

Υπάρχει πολύ μικρή συμφωνία ως προς το νόημα του όρου τρομοκρατία […]. Η επιλεκτική χρησιμοποίηση από την κυβέρνηση των ΗΠΑ, άλλες κυβερνήσεις και ΜΜΕ των όρων «τρομοκρατία» και «τρομοκράτης» […] γίνεται για να περιγράψει αυτούς που καταφεύγουν στη βία αντιτιθέμενοι σε κυβερνητικές πολιτικές […]. Υπάρχει ένας καθορισμένος σκοπός για να γίνεται αυτό. Λόγω της αρνητικής σημειολογίας, η ετι­κέτα «τρομοκράτης» απαξιώνει αυτόματα τα άτομα ή τις ομάδες στις οποίες απευθύ­νεται […] τους απανθρωποιεί, τους βγάζει έξω από τις νόρμες της αποδεκτής κοινω­νικής και πολιτικής συμπεριφοράς, τους περιγράφει ως μη ορθολογικά και με ροπή στην αχαλίνωτη βία όντα […] εξαλείφοντας έτσι κάθε διάθεση που θα μπορούσε να έχει ένα κοινό για να κατανοήσει την άποψη αυτών των ατόμων η ομάδων […] και ι­διαίτερα δίνει στις κυβερνήσεις, που εκμεταλλεύονται τους φόβους των πολιτών, «ε­λευθερία δράσης» […]. Η περί την «τρομοκρατία» ρητορική στην πράξη εξοστρακίζει κάθε αντιπαράθεση με νόημα σε θέματα πολιτικής η τακτικής…

Σε ό,τι αφορά το γιατί άτομα ή ομάδες καταφεύγουν σ’ αυτή τη δράση, την απάντηση δίνει η ύπαρξη «ριζικών αιτίων για τη συμπεριφορά τους, πί­στης στη νομιμότητα της υπόθεσης τους […], στρατηγικού νοήματος στην πράξη τους…» Το ξεχωριστό ενδιαφέρον της ανάλυσης τους βρίσκεται στην κατανόηση της ενότητας των «δύο» αυτών αντιφατικών στιγμών με αποτέλε­σμα να μην αναζητούν την ακύρωση του υποκειμενικού γεγονότος λόγω της ιδιοποίησης του (ως εξαντικειμενισμένου γεγονότος) από την κυρίαρχη πλευ­ρά^[65]. Άλλωστε, η ιδιοποίηση δεν είναι απόλυτη αλλά σχετική και αντιστοιχεί στους διαρκώς και εγγενώς μεταβαλλόμενους κοινωνικο-πολιτικούς συσχετισμούς τους οποίους το υποκειμενικό γεγονός μπορεί να μεταβάλλει ή ακόμη και να ανατρέψει.

Σχετικά, ακόμη, με τη σύνδεση πολιτικού και κοινού-ποινικού εγκλήματος υ­πάρχουν άλλα δύο ζητήματα: το ένα αποτελεί θέμα συζήτησης στο πλαίσιο της αναρχικής θεωρητικής παράδοσης, η οποία δεν αποδέχεται την πιο πά­νω διάκριση, και το άλλο αφορά όχι τη νομιμότητα αλλά την πολιτική και κοι­νωνική νομιμοποίηση ενεργειών που αποσκοπούν στην απόκτηση υλικών μέσων για τη διεξαγωγή της ένοπλης πόλης. Οι ενέργειες αυτές δεν έχουν μόνο επιχειρησιακό αποτέλεσμα αλλά και πολιτικό συμβολισμό που αναφέρεται στη σχετική βιβλιογραφία^[66]. Σ’ αυτό το ζήτημα, όπως και στο αμέσως προη­γούμενο (έννοια της τρομοκρατίας), απάντηση ανάλογη μ’ αυτήν που σκια­γραφούν οι Μ. Βιερβορκά, Τ. Καπιτάν, Ε. Σούλτε κ.ά. υπάρχει και στο έργο των Φ. Σατελέ και Ε. Πιζιέ-Κουσνέρ, που προτείνουν την έννοια της πολιτικής αντίληψης, αντιπαραθέτοντάς την σε ντετερμινιστικού χαρακτήρα έννοιες και μεθόδους και παράλληλα διακρίνοντας την από την ιδεολογία και την ιδεολο­γική ανάλυση που «ασχολείται με τις συλλογικές παραστάσεις/ιδέες ως συ­μπαγή σύνολα, από τα σαφή ιδεακά περιεχόμενα τους μέχρι τις ασύνειδες πλευρές τους»^[67] και την καθιστούν ειδοποιό έννοια του πολιτικού γίγνεσθαι.

Μ’ αυτό τον τρόπο, έμμεσα αλλά με σαφήνεια, προσφέρουν στην πολιτική δράση το ειδοποιό της στοιχείο, εκείνο που τη διακρίνει (χωρίς να στεγανο­ποιεί ή να αντιπαραθέτει) από άλλες κοινωνικές δράσεις και την καθιστούν θεμελιώδη έννοια του κοινωνικού γίγνεσθαι. Για τους συγγραφείς:

Στην έννοια πολιτική αντίληψη περιλαμβάνεται ο ορισμός όχι τόσο των αντικειμένων όσο των στόχων και των επιδιώξεων, ο καθορισμός των στρατηγικών και τακτικών στοιχείων, η καθιέρωση διαδικασιών νομιμοποίησης με μια επιχειρηματολογία που αντλεί τα θέματα της από διαφορετικές πηγές. Ο πλούτος και το ενδιαφέρον μιας πολιτικής αντίληψης -αν όχι η αποτελεσματικότητα της- εξαρτώνται τόσο από την εσωτερική της συνοχή, όσο και από την ικανότητά της να ενσωματώνει στη δυ­τική της, στη λειτουργική της δύναμη, θεωρητικές έρευνες, κατάλληλες αναφορές στο πρόσφατο και μακρινό παρελθόν, μια ερμηνεία της σημερινής κατάστασης και προοπτικές για το μέλλον. Με την έννοια αυτή, μια πολιτική αντίληψη είναι πάντα, λί­γο ή πολύ, έμμεσα ή άμεσα, μια αντίληψη για την ιστορία, για τον κόσμο, για το πραγ­ματικό και το φανταστικό…

Όταν υπάρχουν αυτά τα στοιχεία στη θεωρία και πράξη ενός κινήματος ή οργάνωσης ένοπλης βίας, το δίλημμα πολιτική βία ή κοινό-ποινικό-οικονομικό έγκλημα (βλ. τρόπους συσχέτισης κινημάτων και οργανώσεων όπως το Φωτεινό Μονοπάτι στο Περού, τα FARC στην Κολομβία, γνωστές παλαιστινια­κές οργανώσεις κ.ά., με το οικονομικό έγκλημα) αποτελεί μέρος της καθε­στωτικής ρητορικής και έχει διαφανή σκοπιμότητα.

Ο πρώτος αυτός τόμος των Εξεγερμένων κόσμων περιλαμβάνει δύο γεωγρα­φικές περιοχές: τη Λατινική Αμερική και τις χώρες της Βόρειας Αφρικής (Μαγκρέμπ) και Εγγύς & Μέσης Ανατολής^[68]. Το γεγονός ότι δεν υπήρξε εκτετα­μένη αναφορά, στο πλαίσιο της Εισαγωγής, στην πολιτική σκέψη, στην πολι­τική παράδοση και εμπειρία, στα ιδεολογικά ρεύματα, στις θρησκείες και στις εν γένει πολιτισμικές παραδόσεις αυτών των περιοχών του πλανήτη οφείλε­ται σε δυο λόγους. Ο πρώτος ήδη αναφέρθηκε: αφορά τη γενική και βαθιά ε­πιρροή της ευρωπαϊκής κοινωνιολογικής και πολιτικής σκέψης στα δρώμενα αυτών των περιοχών, τον τελευταίο ιδιαίτερα αιώνα̇ σχετικά με τα όρια αυ­τής της ευρωπαϊκής σκέψης, υπογραμμίστηκε η ανάγκη για νέες αναγνώσεις, εννοήσεις, θεωρητικοποιήσεις, για νέες εμπειρικές προσεγγίσεις και για νέες πράξεις που να είναι σε θέση, σε συγκεκριμένους πραγματικούς και φαντασιακούς τόπους, να επικαιροποιούν και να ενδυναμώνουν τα σημερινά και αυ­ριανά σχέδια πολιτικής δράσης. Ο δεύτερος λόγος σχετίζεται με την ποιότη­τα των κειμένων που ακολουθούν, την πληθώρα χαρακτηριστικών στοιχείων και πληροφοριών που ανιχνεύουν και παρουσιάζουν, καθώς και με τη διεισ­δυτικότητα των μεθοδολογικών εργαλείων που χρησιμοποιούνται από ερευ­νητές που στις περισσότερες περιπτώσεις μπόρεσαν να αισθανθούν την πραγματικότητα και να τη γνωρίσουν. Αυτός ο λόγος είναι αρκετός για ν’ α­παλλάξει την παρούσα Εισαγωγή από κάθε είδους θεματικές κατά χώρα προσημάνσεις.