top

Το αίτημα της Ελευθερίας στο Πολιτικό Ισλάμ

Η περίπτωση της Ιρανικής Επανάστασης

Ο γενικός  τίτλος της εισήγησης περιέχει δύο όρους κλειδιά, Ελευθερία και Πολιτικό Ισλάμ, με υψηλό σημασιολογικό και νοηματικό  βάρος,  και μια λέξη, την λέξη  αίτημα,  με φαινομενικά  αφηρημένη σημασία.   Ωστόσο, είναι  αυτή η λέξη που πρέπει πρωταρχικά  να προσδιοριστεί,  καθώς αυτή  δηλώνει τον σκοπό  και ορίζει το πλαίσιο της εισήγησης.

Η αναζήτηση  του αιτήματος της ελευθερίας και όχι της ελευθερίας καθ’ εαυτής δείχνει πως  το ενδιαφέρον της εισήγησης επικεντρώνεται σε μικρότερο βαθμό στην αφηρημένη πραγμάτευση της έννοιας Ελευθερία ή στην οριοθέτηση του πολιτικού Ισλάμ εντός του Ισλάμ, προκειμένου να αναζητηθεί η μεταξύ τους σχέση,   και σε μεγαλύτερο βαθμό  στην  διερεύνηση των μορφών  ύπαρξης του συγκεκριμένου περί Ελευθερίας αιτήματος στο Πολιτικό Ισλάμ. Το οποίο, σύμφωνα με τον υπότιτλο, δεν ορίζεται γενικά αλλά περιορίζεται στην περίπτωση του Σιϊτικού πολιτικού Ισλάμ.

Η διερεύνηση  των μορφών ύπαρξης  και έκφρασης του περί ελευθερίας αιτήματος, αποτελεί δύσκολο εγχείρημα, καθώς οι περί το Ισλάμ αναλύσεις  και ιδιαίτερα αυτές που εστιάζουν στο Σιϊτικό Ισλάμ  όπου  εντάσσεται  το θεωρητικό έργο και η πράξη του Ιμάμ Χομεϊνί,  προσκρούουν  σε πολλά προβλήματα. Δύο τουλάχιστον  από αυτά φαίνεται ότι προέχουν.

Το πρώτο αφορά   την  σιϊτική γραμματεία, η  οποία, από τους πιο σημαντικούς  -ισλαμιστές ή όχι-  μελετητές της1,   χαρακτηρίζεται για τον   «όγκο και τον πλούτο του υλικού της σε όλους τους τομείς… όπου ερμηνεία (εξήγησης), θεολογία, μυστικισμός, δίκαιο, φιλοσοφία, ιστοριογραφία,…, διαμορφώνουν την πολυπλοκότητά της, αλλά και την θεμελιώδη συνοχή της». Η σκέψη των Ιμάμηδων, οδηγητών και συνάμα στοχαστών στο σιϊτικό Ισλάμ, κι΄ο Ιμάμ Χομεϊνί υπήρξε ένας από αυτούς, είναι  αυτή που απελευθερώνει την φανερή και κυρίως την υπόγεια συνοχή των  ιερών κειμένων (Κοράνιο και «παραδόσεις») και είναι αυτή  που νοηματοδοτεί τις θεμελιώδεις έννοιες και τα περιεχόμενα της Ισλαμικής θεολογίας, φιλοσοφίας,  δικαίου κλπ.  Υπ’ αυτές τις προϋποθέσεις είναι βέβαιο ότι «η προσέγγιση μιας ιδέας στην ολότητά της» και πολύ περισσότερο η απόφανση επί ενός ζητήματος, όπως αυτό που πραγματεύεται η παρούσα εισήγηση,  υπόκειται σε υποκειμενικές και αντικειμενικές δυσκολίες, εφ’ όσον απαιτεί εκτός από βαθειά γνώση, «συσχετίσεις, συνενώσεις, ιεραρχήσεις..».

Το δεύτερο πρόβλημα  αφορά την ρητή ή άρρητη μεθοδολογική υπόθεση της διχοτομίας  του αιτήματος της Ελευθερίας και  την διατύπωσή του με τη μορφή σχέσης του ανθρώπου με το Θείο ή σχέσης του με το ανθρώπινο γίγνεσθαι. Στη πρώτη περίπτωση το θέμα της ελευθερίας εξετάζεται κυρίως από θεολογική σκοπιά, στη δεύτερη περίπτωση εντάσσεται στο πλαίσιο των κοινωνικών, πολιτικών σχέσεων με πεδίο αναφοράς είτε το έλασσον, την κοινότητα, είτε το μείζον, το παγκόσμιο σύστημα, είτε  εντάσσεται  σε ενδιάμεσα, ενίοτε  κύρια,  πεδία αναφοράς, όπως η κοινότητα των πιστών για το Ισλάμ ή το κράτος-έθνος  στον λεγόμενο δυτικό κόσμο.

Είναι βέβαιο ότι η μεθοδολογική (και μόνο) αυτή υπόθεση είναι επιτρεπτή όταν πρόκειται να εξεταστούν, μέσω των επικρατούντων  δυτικών   (όσο αδόκιμος κι’αν είναι αυτός ο προσδιορισμός) θεωρητικών παραδειγμάτων -και μάλιστα σε περιοχές όπου έχει δημιουργηθεί κοσμικό κράτος-  θέματα όπως της Ελευθερίας, της Εξουσίας  ή  της Κυριαρχίας. Η μεθοδολογική  αυτή υπόθεση  δεν είναι επιτρεπτή και δύσκολα μπορεί να παράξει κάποια αποτελέσματα, όταν χρησιμοποιείται για να  εξετάσει περιοχές και  κοινωνίες του ισλαμικού  κόσμου, εισαγόμενη  εντός των  ίδιων αυτών  παραδειγμάτων, έχοντας έστω   υποστεί κάποιες  (καλής προαιρέσεως και επίπονης προσπάθειας ίσως) προσαρμογές.

Ο υπότιτλος  της εισήγησης  ορίζει όχι τυχαία, το πεδίο  εντός του οποίου μπορεί να` διερευνηθεί  συγκεκριμένα και ουσιαστικά το ζήτημα,  και  το συναρτά με δύο βασικά χαρακτηριστικά της Ιρανικής Επανάστασης, την μοναδικότητα και την αυθεντικότητα.  Όπου η  μοναδικότητα αφορά το γεγονός ότι ο σύγχρονος Ισλαμικός κόσμος πραγματοποιεί στο Ιράν το πρώτο του ολοκληρωμένο πολιτικό πείραμα 2 και η αυθεντικότητα αναφέρεται στον  επαναστατικό χαρακτήρα του εγχειρήματος. Η Ιρανική επανάσταση δίνει την πολιτική εξουσία σε ένα νέο πολιτικό υποκείμενο που αποτέμνει την συνέχεια των παραδοσιακών μοναρχιών οι οποίες  διατηρούν την εξουσία σε πολλές μουσουλμανικές χώρες, αναδεικνύοντας παράλληλα τόσο τις αντιφάσεις όσο και τις νέες τάσεις στους κόλπους του πολιτικού Ισλάμ.   Παράλληλα, η Ιρανική επανάσταση δημιουργεί το μοναδικό σύγχρονο, από την άποψη της θέσμισης και έκφρασης της λαϊκής κυριαρχίας, Ισλαμικό κράτος

Αν όμως οι δυσκολίες είναι τόσο μεγάλες, κι’αν η έκταση κι’ο χρόνος μιας ομιλίας   πολύ περιορισμένος, ποια μπορεί να είναι η σκοπιμότητά μιας τέτοιας εισήγησης  και ποια η προσδοκία από αυτήν?

Σε ότι αφορά την σκοπιμότητα, αυτή αφορά την ανάγκη διαλόγου και συνέργειας ανάμεσα σε αυτούς που στον σημερινό κόσμο, έλλογα ή διαισθητικά,  επιθυμούν  να διαλεχθούν και να συνεργήσουν. Λιγότερο γιατί αυτό αποτελεί αυτοσκοπό ή ακαδημαϊκό θεωρητικό ζητούμενο  και περισσότερο γιατί αποτελεί ζητούμενο  των καιρών, των κοινωνιών και των ανθρώπων που βιώνουν με διαφορετικούς, αλλά ως προς το ουσιώδες, και  με παρόμοιους τρόπους την σύγχρονη παγκόσμια, περιφερειακή και τοπική πραγματικότητα.

Μετά το τέλος του  διπολισμού  η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης ηγεμονεύτηκε από τις ΗΠΑ, οι αναδιατάξεις και οι συμμαχίες δημιούργησαν νέα μέτωπα, η κυριαρχία και η αντιπαλότητα απέκτησαν νέα περιεχόμενα. Πού εδράζεται η σημερινή παγκόσμια κυριαρχία  και  σε ποια πεδία αναπτύσσεται, είναι εν΄πολλοίς γνωστό. Πρόκειται για μια κυριαρχία οικονομική, πολιτική, φανερή καθότι περισσότερο υλική, που ωστόσο υποστηρίζεται καθοριστικά από μια κυριαρχία μάλλον κρυφή, φαινομενικά άϋλη, μια κυριαρχία πολιτισμική και ιδεολογική. Η σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη οικονομικό-πολιτική κυριαρχία αναπτύσσεται και προσπαθεί να εδραιωθεί επιβάλλοντας, όσο και όπου μπορεί,  το  πολιτισμικό πρότυπο  της καταναλωτικής κοινωνίας. Όμως,   απαραίτητη για την άσκησή της είναι η ιδεολογική   κυριαρχία.

Στην καρδιά του πρότυπου ιδεολογικής κυριαρχίας, όπως αυτό προβάλλεται από τις ΗΠΑ και την περί αυτές συμμαχία,  βρίσκεται ο αφηρημένος περί ελευθερίας –και συνεπάγωγα δημοκρατίας- λόγος παράλληλα με τις ειδικότερες περί ατομικών ελευθεριών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων εκφάνσεις του. Με αυτό το  πρότυπο  ιδεολογικής κυριαρχίας συντάσσεται η πλειοψηφία των πολιτικών σχηματισμών και των   «οργανικών  διανοουμένων» (εξαρτημένων κυρίως οικονομικά- επαγγελματικά  και λιγότερο  ιδεολογικά).

Η  σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη οικονομικό-πολιτική κυριαρχία είναι προφανές ότι παράγει στο μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη  αρνητικά κοινωνικά, πολιτισμικά (και οικολογικά)  αποτελέσματα, όταν δεν προκαλεί μεγάλες πολεμικές καταστροφές και ανθρώπινες οδύνες τοπικό ή περιφερειακό εργαλείο της οι συνεργαζόμενες  εθνικές ελίτ. Είναι όμως βέβαιο ότι παγκοσμιοποιημένη- νεοφιλελεύθερη ως προς τον οικονομικοκοινωνικό της χαρακτήρα-  πολιτική κυριαρχία προκαλεί, αν και σε μικρότερο βαθμό, αρνητικά κοινωνικά, οικονομικά, πολιτικά και  πολιτισμικά (καθώς και  οικολογικά)  αποτελέσματα και στις ίδιες τις χώρες όπου αυτή  εδράζεται. Ένα σημαντικό μέρος συνεπώς των δυτικών κοινωνιών έχει λόγους να αντιπαρατεθεί στο ως άνω μοντέλο κυριαρχίας. Το ίδιο το γεγονός της παγκοσμιοποίησης, με τις αλληλεξαρτήσεις των φαινομένων που προκαλεί,   έχει σαν αποτέλεσμα να διαμορφώνονται αντιφατικά προτσές, άλλοτε κοινωνικής συναίνεσης,  στη βάση του κακώς εννοούμενου κοινού εθνικού-δυτικού  συμφέροντος, κι’ άλλοτε αντιπαράθεσης, στη βάση των   καλώς εννοούμενων  αντιθέσεων,   στο εσωτερικό των κοινωνιών αυτών των χωρών.

Αποτέλεσμα αυτού του αντιφατικού προτσές είναι άλλοτε να  δημιουργούνται κοινωνικοπολιτικά ρεύματα και ιδεολογικές στάσεις που εκφράζουν πολιτισμική αλαζονεία και εχθρότητα με χώρες και λαούς χωρών που δεν εντάσσονται  στα δικά τους  στερεότυπα  και άλλοτε (ή ταυτόχρονα) να δημιουργούνται, ιδεολογικές στάσεις και κοινωνικοπολιτικά ρεύματα που αντιλαμβάνονται  και εν-νοούν με θετικό τρόπο  την ύπαρξη κοινού συμφέροντος με «διαφορετικές» χώρες και λαούς.  Χώρες και λαούς  όπου,  εκδηλώνονται ισχυρές αντίρροπες  δυνάμεις στην σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη οικονομικό-πολιτική κυριαρχία και στις πολιτισμικές και ιδεολογικές εκφράσεις της. Αυτό συμβαίνει, ή πρέπει να συμβαίνει, ανεξάρτητα αν οι ιδεολογικές στάσεις και τα κοινωνικοπολιτικά ρεύματα  που αναπτύσσονται στις χώρες αυτές  δεν εντάσσονται στα  δικά τους στερεότυπα και υπάρχουν ως προς αυτά σημαντικές πολιτισμικές διαφορές.

Αν θέλαμε να ορίσουμε επιγραμματικά τον κοινό τόπο αυτών των -φαινομενικά απόμακρων και σε μικρό μόνο βαθμό αμοιβαία αναγνωρίσιμων και κατανοητών ρευμάτων- που αντιστέκονται σε θεμελιακές όψεις και περιεχόμενα της σημερινής ηγεμονικής παγκοσμιοποίησης, θα λέγαμε ότι είναι ένας τόπος συναντίληψης πάνω σε ανθρώπινες αξίες κι΄ένας τρόπος βίωσης,  της ανθρώπινης εμπειρίας,  αντίθετος με αυτόν που  έχει επιβληθεί.

Αυτός ο τόπος και αυτός ο τρόπος δεν μπορεί να μην έχει κέντρο τον άνθρωπο, να μην προτάσσει την εννόηση και την βίωση της αξιοπρέπειας, του δικαίου, της αλληλεγγύης, της γνώσης -αλλά και της μύησης, της αναγκαιότητας -αλλά και της ελευθερίας.  

 

Αξιοπρέπεια, δικαιοσύνη, ελευθερία, υποταγή, εξουσία….

Φεύγοντας ο 20ος αιώνας άφησε πολλά ερωτηματικά για βεβαιότητες που δημιούργησε με την έλευσή του. Ένα από τα κορυφαία ερωτήματα  αφορά τα μεγάλα κοινωνικό-πολιτικά γεγονότα που «άλλαξαν τον κόσμο» και που χαρακτηρίστηκαν ως επαναστάσεις. Σε σχέση μ’αυτά τα ερωτήματα και μ’αυτόν τον ορισμό  είναι βέβαιο ότι θα υπάρξουν πολλές  στο μέλλον νέες προσεγγίσεις. Όμως αυτός ο προβληματισμός, που πραγματεύεται το ζήτημα «τι είναι και τι δεν είναι επανάσταση για την Ιστορία», δεν μπορεί να εκτεθεί  εδώ.  Περιοριζόμαστε συνεπώς εδώ να πούμε, με βάση τις επικρατούσες θεωρίες για την επανάσταση, ότι  η  ιρανική επανάσταση, υπήρξε ακόμη και για τους επικριτές της μια αληθινή επανάσταση. Κι’ όπως κάθε αληθινή επανάσταση, έθεσε στο κέντρο της πολιτικής –κοινωνικής και ιδεολογικής   διαδικασίας, τις παραπάνω έννοιες τόσο στη θεωρία όσο και στην πράξη.

Η Ιρανική επανάσταση, είχε την  κοινωνική-πολιτική και ιδεολογική της ηγεσία, είχε  και την  φυσική της ηγεσία, συνυφασμένες σε μια, ας επιτραπεί ο καταχρηστικός δανεισμός του όρου, έμφυτη πολιτικοθρησκευτική ολότητα. Μια ολότητα που είχε αφενός την δική της ιστορικότητα και το δικό της κοινωνικό υπόβαθρο, καθώς κλήρος και ισλαμική διανόηση πρωτοστατούν στις κρίσεις εξουσίας  και, αφ’ ετέρου,  είχε  πρόσωπο, καθώς ο Ιμάμ Χομεϊνί αποτελεί το ιερό πρόσωπο που  χτίζει, σε βάθος χρόνου, το πνευματικό και ιδεολογικό  υπόβαθρο αυτής της επανάστασης μέσα στις λεγόμενες βασικές μάζες. Αυτό συμβαίνει την ίδια στιγμή που στο Ιράν, αλλά και στις σιϊτικές κοινότητες του Ιράκ, διαδίδεται και αναπτύσσεται, περισσότερο ίσως από αλλού, η Δυτική σκέψη, φιλοσοφική αλλά και κοινωνικό-πολιτική, των δύο (και όχι μόνο) τελευταίων αιώνων.

Ανεξάρτητα συνεπώς  από τα αισθήματα που η   ιρανική επανάσταση  προκάλεσε σε όσους, εκτός και εντός Ιράν, έβλεπαν την αναγκαιότητα  ανατροπής του παλαιού καθεστώτος ενώ  συγχρόνως  -για λόγους που έχουν σχέση με βασικά ζητήματα κριτικής και αυτοκριτικής των επαναστάσεων του 20ου κυρίως αιώνα- επιθυμούσαν άλλες, διαφορετικού χαρακτήρα επαναστατικές διαδικασίες που θα κατέληγαν σε μια άλλη μετεπαναστατική θέσμιση,  στο εξεγερμένο Ιράν, η κοινωνική-πολιτική-ιδεολογική  ηγεσία  και η φυσική  ηγεσία, συνεμίχθηκαν σε ένα πρόσωπο, στο πρόσωπο του Ιμάμ Χομεϊνί.  Είτε αυτό ήταν, ή είναι, κατανοητό, πολύ δε περισσότερο αποδεκτό στην καθ’ημάς Δύση, το γεγονός παραμένει γεγονός, και η αμφισβήτησή του εκτός από ανώφελη  είναι και  ελάχιστα ειλικρινής (τουλάχιστον σε ότι αφορά τον  ρόλο του ιστορικού προσώπου και την θεολογική αποδοχή του, στις εντός  κοσμικού πλαισίου  επαναστάσεις του 20ου αιώνα). Αν υπάρχει συνεπώς,   ειλικρινές ενδιαφέρον δεν μπορεί και  δεν πρέπει  να αναλωθεί σε αναλύσεις  και κριτικές που προβάλλουν αβασάνιστα τα «δυτικά» κοινωνικό-πολιτικά πρότυπα αλλά να προχωρήσει στην χωρίς προκατάληψη (κι’όταν ακόμη υπάρχει διαφωνία) και  στην σε  βάθος κατανόηση τόσο του  ιδιαίτερου κοινωνικό-πολιτικού και προπαντός πολιτισμικού  χαρακτήρα της Ιρανικής επανάστασης όσο και του προσώπου  της.

Σκοπός της παρούσας εισήγησης δεν είναι ωστόσο η ανάλυση του γεγονότος της σύμμειξης και της συμπύκνωσης υλικών και άϋλων, φανερών και αφανών, εξωτερικών και εσωτερικών δυνάμεων στο πρόσωπο του φυσικού και συνάμα πνευματικού οδηγού μιας επανάστασης. Για την ανάλυση  της σύμμειξης αυτής και την έκφρασή της την «ώρα» της επανάστασης, απαιτείται ανάπτυξη θεμάτων που αφορούν, αφενός μια  προϋπάρχουσα σύμμειξη, ένα  αδιαίρετο, πολιτικής  και θρησκευτικής σφαίρας, κι’αφ’ ετέρου, τον ρόλο του Ιμάμη στον  σιϊτισμό, καθώς ο Ιμάμης-οδηγός μιας  ισλαμικής επανάστασης δεν είναι πρόσωπο που ανελίσσεται μόνο μέσα σε μια μακρόχρονη επαναστατική ιστορία που συνυφαίνεται με την κοινωνικό-πολιτική  διαδικασία, όπως συνέβη με τους ηγέτες των επαναστάσεων που γνώρισε η Δύση τους 2 τελευταίους αιώνες, αλλά  είναι πρόσωπο που ανελίσσεται  σε μια θρησκευτική ιστορία που, και αυτή,  συνυφαίνεται με την κοινωνικό-πολιτική  διαδικασία. Έτσι κι’αλλοιώς όμως αυτή η παρέμβαση  δεν επιχειρεί μια γενική πραγματεία περί την επανάσταση (όπως αυτή ορίζεται μέχρι και τον 20ο αιώνα), σε κάποια θέση της  οποίας  θα τοποθετήσει την Ιρανική επανάσταση. Σκοπός της  είναι να περάσει σε έννοιες και νοήματα που αναδύονται σε κάθε σχεδόν επανάσταση και, όπως ήδη  αναφέρθηκε, να εξετάσει την κοινωνική υποστασιοποίησή τους.

Στο Ισλάμ και, πιο συγγεκριμμένα στο σιϊτικό Ισλάμ, αντίθετα με ότι ισχυρίζεται ο κυρίαρχος δυτικός λόγος, η έννοια της ελευθερίας έχει τη θέση της στην δυϊστική θεώρηση του κόσμου. Αυτή η θεώρηση στη σχηματική της αναπαράσταση Καλό-Γνώση / Κακό-Άγνοια (που πάει πέρα  από τη δυαδική θεώρηση  φανερό/κρυμμένο     –και την ολοκληρώνει ), διακρίνει την κοσμική διαμάχη που αντιπαραθέτει τις δυνάμεις της γνώσης  με  τις  δυνάμεις της άγνοιας και τοποθετεί την ελευθερία (μαζί με την δικαιοσύνη, την αξιοπρέπεια κ.α.) στις δυνάμεις της γνώσης.

Η ελευθερία γεννιέται με τον άνθρωπο, ο άνθρωπος είναι ελεύθερος από την πρωταρχική του φύση (fitra). Ο θεός τον δημιούργησε ελεύθερο και κανείς δεν μπορεί να του αρνηθεί αυτή την ιδιότητα που του είναι εγγενής, κανείς δεν μπορεί να του αρνηθεί αυτή την αξία που αποτελεί τον ανθρωπισμό του. Υπ’αυτή την έννοια ο σιϊτισμός, αλλά και το εν’γένει Ισλάμ, θεωρεί την ελευθερία, σε όλες της τις εκφάνσεις , δηλαδή την ελευθερία πίστης, έκφρασης, κ.α., ως το θεμέλιο στην συγκρότηση του ανθρώπου. Ο περιορισμός της ελευθερίας αποτελεί εξαίρεση και δεν μπορεί να επισυμβεί παρά μόνο αν υπάρξει αιτιολόγηση που να στηρίζεται στον Λόγο, δηλαδή έλλογη αιτιολόγηση της αναγκαιότητας της εξαίρεσης, ή που  να  στηρίζεται στην Αποκάλυψη.

Το Ισλάμ, θεωρούμενο και υποδοχέας-δέκτης αποκαλυπτικών μυνημάτων έχει αναγνωρίσει ρητά και απερίφραστα την ελευθερία του ανθρώπου έναντι κάθε μορφής εκμετάλλευση ή σκλαβιά. Σχετική είναι   και η ρήση-εντολή  του  πρώτου Ιμάμη Αλί (.. ) «να μην είσαι σκλάβος κανενός, εφ’ όσον ο Θεός σε δημιούργησε ελεύθερο». Το Ισλάμ, σύμφωνα με την σιϊτική ερμηνεία του ,  δεν θεωρεί τον άνθρωπο αδρανή ύλη αλλά ζωντανό ον σε κίνηση που επηρεάζεται απ’ ότι το περιβάλλει και του οποίου  η εσωτερική ζωή έχει την ανάγκη να εκφραστεί και να εξωτερικευτεί.

Την πιο πάνω άποψη υποχρεώνονται να παραδεχτούν ακόμη και οι πολέμιοι του πολιτικού Ισλάμ, μεταξύ αυτών και ο πολύ  γνωστός για την αντιπαλότητα του στην Ιρανική Ισλαμική Επανάσταση, Bernard  Lewis3. Ο Συγγραφέας αυτός ισχυρίζεται ότι στο  Ισλάμ η έννοια της ελευθερίας είναι ταυτόσημη με την έννοια της δικαιοσύνης και  ανάγεται σε αυτήν. Αυτό, ισχυρίζεται ότι οφείλεται στο γεγονός ότι η έννοια ελευθερία (χορίγια) δεν προσδιορίζεται πολιτικά αλλά δικαιακά- νομικά και, σε τελευταία ανάλυση ανάγεται  σε αυτό που καλείται καλή (χρηστή) διακυβέρνηση. Για την έννοια της  δικαιοσύνης ο ίδιος ο συγγραφέας εμφανίζεται απέναντι στο Ισλάμ περισσότερο γενναιόδωρος. Αφού αναφέρεται στις εξαιρέσεις, τις οποίες όμως συγκρίνει ιστορικά με αντίστοιχες εξαιρέσεις στον Δυτικό κόσμο, παρουσιάζει τον κανόνα και διαπιστώνει ότι στο Ισλάμ, σε «έντονη αντίθεση  με το σύστημα της κάστας στην Ινδία, στην Ανατολή,  και τις προνομιούχες αριστοκρατίες στην Δύση» η ισότητα αποτέλεσε βασική αρχή ήδη από την θεμελίωσή του τον 7ο αιώνα. Μάλιστα αναφέρει ότι «για μια μεγάλη περίοδο στις ΗΠΑ, στην πράξη αν όχι επί της αρχής, μόνο λευκοί, άρρενες, Διαμαρτυρόμενοι Χριστιανοί εθεωρούντο ότι γεννιόντουσαν ελεύθεροι και ίσοι»4.  Ως προς το θέμα αυτό οι περισσότεροι ισλαμολόγοι στη Δύση συμφωνούν στην διάκριση δυο περιόδων στο έργο του Προφήτη, την περίοδο της Μέκκας περισσότερο ανατρεπτική, θα λέγαμε κοινωνικά ριζοσπαστική, και την περίοδο της Μεδίννας, περισσότερο θεσμική. Οι δύο αυτές περίοδοι  αποτυπώνονται στους στίχους του Κορανίου. Το αίτημα της ελευθερίας με τη μορφή αιτήματος απελευθέρωσης από κάθε καταπίεση έχει κεντρική  θέση στην ισλαμική γραμματεία και ένα από τα  ερμηνευτικά κλειδιά του Κορανίου είναι η φράση «καταπιεσμένοι της γης» (αλ-μουστανταφούν φιλ άρντ) σε αντιπαράθεση με τους αλαζόνες και τους ισχυρούς (αλ-μουστακμπιρούν).

Σε σχέση με τα παραπάνω, ένα  ερώτημα που μπορεί να τεθεί είναι κατά πόσον η Ισλαμική Δημοκρατία  του Ιράν, που υπήρξε σκοπός και αποτέλεσμα  της  ιρανικής επανάστασης αλλά και της καθοριστικής επιρροής που είχε σε αυτήν ο Ιμάμ Χομεϊνί, ενστερνίστηκε τα προτάγματα της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της αξιοπρέπειας,  της γνώσης κλπ, και ιδιαίτερα, σε ότι αφορά την παρούσα ομιλία,  το πρώτο από αυτά.

Σωστά γράφει ο Ολιβιε Ρουά ότι η ιρανική επανάσταση είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με τον σιϊτισμό, όχι τόσο με το corpus των κειμένων του αλλά με την ιστορία του. Η ιστορία του έχει με τη σειρά της να κάνει με αυτό που αποτελεί καινοτομία σε σχέση με  τον σουνιτισμό, την ιεραρχημένη δηλαδή και συγκεντρωτική δομή του ιρανικού κλήρου. Η πολιτικοποίηση του κλήρου συντελείται ωστόσο τον  19ο αιώνα, «όταν η υπεράσπιση του Ισλάμ και του σιϊτισμού συγχωνεύεται με την υπεράσπιση του ιρανικού έθνους», πολιτικοποίηση που συντελείται παράλληλα με τις διαδικασίες όσμωσής τμήματος του κλήρου με  φιλοσοφικά (Χέγκελ, Φόϋερμπαχ,  αλλά και Ντεκάρτ, …) και  ιδεολογικά ρεύματα (μαρξισμός, τριτοκοσμισμός,  ) που αναπτύχθηκαν στις χώρες της Δύσης κι’αργότερα σε πολλές  περιοχές του πλανήτη όπου ξέσπασαν  οι εξεγέρσεις ενάντια  στην αποικιοκρατία και τον ιμπεριαλισμό. Όπως ήταν φυσικό, την περίοδο αυτή που διάρκεσε περίπου έναν αιώνα, ο σιϊτικός κλήρος εσωτερίκευσε σε μεγάλο βαθμό τις γενικότερες κοινωνικοπολιτικές και ιδεολογικές διεργασίες, φτάνοντας ως την δημιουργία κριτικών τάσεων και στάσεων έναντι της ιδίας της ιεραρχικής δομής. Ο Ιμάμ Χομεϊνί υπήρξε εκείνος ο Ιμάμης που (παράλληλα με την γνωστή συμβολή του στην  ανάπτυξη του επαναστατικού προτσές από τις αρχές της δεκαετίας του 60’) συνδύασε τον πολιτικό ριζοσπαστισμό με την θρησκευτική πίστη, αμφισβήτησε το θρησκευτικό μονοπώλιο του κλήρου και διαφοροποιήθηκε σε κρίσιμα ζητήματα από τον κληρικανισμό, γεγονός, για ευνόητους λόγους, λιγότερο γνωστό. Η ιρανική επανάσταση διαμόρφωσε ένα πλαίσιο εθνικό, κρατικό και θεσμικό, δημιούργησε ένα ενεργό και όχι πλασματικό Σύνταγμα, η νομιμότητα του οποίου θεμελιώνεται στη λαϊκή βούληση κι’όχι απλά στη Σαρία.

Η ιρανική επανάσταση ωστόσο, όπως οι περισσότερες επαναστάσεις, φανέρωσε πολύ γρήγορα τις αντιφάσεις της, αντιφάσεις που δεν οδήγησαν απλά σε διαμάχες για την εξουσία, αλλά σε διαμάχες πολιτικό-ιδεολογικές προγραμματικού χαρακτήρα. Ανεξάρτητα από την τροπή αυτής της διαμάχης, ανεξάρτητα και από την ένταση ή/και την σε κάποιες περιόδους βιαιότητά της, το βέβαιο είναι ότι κανένας έντιμος μελετητής της σύγχρονης ιστορίας της ισλαμικής Μέσης Ανατολής, γνώστης συνάμα της  πολιτικών,  κοινωνικών, πολιτισμικών, ιδεολογικών,   θρησκευτικών, εθνολογικών της ιδιαιτεροτήτων,    δεν μπορεί να αρνηθεί ότι η ιρανική επανάσταση δημιούργησε κοσμικό χώρο, χώρο ελευθεριών και χώρο καλλιέργειας του ορθού λόγου και της γνώσης. Το πώς αυτός ο χώρος πληρούται και πραγματώνεται  σήμερα καθώς  και  η κριτική που συνεπάγεται η πραγμάτωσή του, είναι ζήτημα   που αφορά  πρωταρχικά την ιρανική κοινωνία, η οποία, όπως έγινε προσπάθεια να παρουσιαστεί, διαθέτει το  πολιτισμικό υπόβαθρο και τις   πνευματικές παρακαταθήκες για να προχωρήσει.

 

  1. Βλ. Mohammad-Ali Amir Moezzi, EHESS, Paris και Christian Jambet,  «Qu’est –ce que le shiisme», Fayard 2004, αναφέρεται και στο «αφιέρωμα στο Ιράν», του  τεύχους 1792 της  Νέας Εστίας,  Σεπτέμβριος  2006
  2. Olivier Roy
  3. Βλ. «Freedom and Justice in Modern Middle East», in Foreign  Affairs V.84/3,  May/June  2005
  4. Στο ίδιο, σελ 37

Σχολιασμός

Πρέπει να συνδεθείτε για να παραθέσετε σχόλιο.

top
©2013 pissias.gr | made by vairin